Тошдту «Иқтисодиёт назарияси»

Индустриал жамиятга ўтиш. Бу даврда меҳнат қуролларининг такомиллашуви, саноатда инқилоб (тўнтариш) юз беради. Унинг натижасида меҳнат унумдорлиги ўсади. Ишлаб чиқариш инфраструктураси шаклланади, ривожлана бошлайди. Қўл меҳнати ўрнига машиналар келади. Жамғариш кам бўлса ҳам аввалига нисбатан ўсиб боради.

Етуклик босқичи ёки индустриал жамият. Бу босқичда йирик машиналашган индустрия вужудга келади. Фан-техника тараққиёти жадал боради. Йирик саноат, айниқса оғир саноат ривожланади. Саноат иқтисодиётнинг етакчи соҳасига айланади. Урбанизация (шаҳар аҳолисининг кўпайиши) рўй беради. Жамғариш жадал боради, кейинги босқич учун асос яратилади.

Оммавий истеъмол жамияти. Бу босқичда оммавий истеъмол товарлари ишлаб чиқариш устувор аҳамиятга эга бўлади. Аҳолига хизмат кўрсатиш соҳалари ривожланади. Узоқ муддат фойдаланиладиган истеъмол товарларини ишлаб чиқариш етакчи ўринга чиқади. Мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти истеъмол учун ишлайди. Бу концепцияда ривожланиш асосини ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ташкил этади.

Жаҳон иқтисодий адабиётида ижтимоий-иқтисодий тизимларни таснифлашга маданийлашган ёндашув ҳам ўз урнига эга. Унга иккита белги асос қилиб олинади:

1. 
   Ишлаб чиқариш воситаларига мулкчиликнинг ҳукмрон шакли.
   
2. 
   Иқтисодий фаолиятни бошқариш, уйғунлаштирш ва тартибга солиш механизми.
   

Шу асосда бозор, буйруқли, аралаш ва анъанавий иқтисодий тизимлар ажратилади.
Иқтисодий жараёнларни бошқариш ва уйғунлаштириш механизми ҳамда мулкчиликнинг устувор шаклларига кўра иқтисодий тизимнинг бир қатор моделлари ажратилади.
Булар буйруқли бозор, аралаш ва анъанавий иқтисодий тизим моделларидир.
Буйруқли иқтисодиёт моделида:

• 
  Давлат мулки устуворликка эга бўлади.
  
• 
  Иқтисодий жараёнлар бир марказдан туриб бошқарилади ва уйғунлаштирилади
  

Бозор иқтисодиёти моделида:

• 
  Хусусий мулк устуворликка эга бўлади.
  
• 
  Иқтисодий жараёнлар бозор механизми орқали тартибга солинади.
  

Аралаш иқтисодиёт (буйруқ ва бозор иқтисодиётнинг қўшилиш нуқтасида ҳосил бўлади) моделида:

• 
  Мулкчиликнинг турли – туман шакллари мавжуд бўлади.
  
• 
  Иқтисодий жараёнлар бозор механизми билан бирга давлат томонидан ҳам тартибга солинади.
  

Анъанавий иқтисодиёт моделида.

• 
  Мулкчилик муносабатларида меросхўрлик ва сулолаларнинг мавкеи ҳукмронлик қилади.
  
• 
  Иқтисодий жараёнлар урф одатлар, удумлар, анъаналар, ижтимоий ва диний тартиблар ёрдамида тартибга солинади.
  
• 
  Натурал майда товар хўжалиги хўжалик юритишнинг устувор шакли ҳисобланади.
  

Бозор иқтисодиёти эркин рақобатга асосланган классик бозор иқтисодиёти ёки соф капитализм ва ҳозирги замон ривожланган бозор иқтисодиётига ажратилади.
Иқтисодий тизимлар иқтисодий фаолиятни бошқариш услуби асосида ҳам уч гуруҳга ажратилади:

1. 
   Иерархик тартиб асосида бошқариш;
   
2. 
   Ўз-ўзини бошқариш;
   
3. 
   Аралаш тартибда бошқариш.