Tosh kent davlat a g r ar universiteti ozbekjlston r espublik asi fanlar akadem iyasi z o o L o g iy a in st it u t I

Epizootfyaning tashkil topishi va dinamikasi
Epizootologiyaning qommiyatlari. 
Epizootiyaning yuzaga 
kelishi va keng tarqalishiga olib keluvchi omillardan biri populat- 
siyaning zichligi yoki g ‘uj b o iib joylashish xususiyati bilan bogiiq 
hisoblanadi. Haqiqatan ham uncha katta boim agan hududda bitta 
turga mansub b o ig a n ko‘p sondagi tur individlarining mavjud 
b o iishi natijasida ulaming o ‘zaro aioqalarga kirishish darajasi 
yuqori b o iib , bir-biriga kasallik qo‘zg‘atuvchilarining yuqtirish 
ehtimolligi darajasi ham ortadi. Bund an tashqari, kasal langan 
hayvonlar axlati orqali kasallik qo‘zg‘atuvchilarining (tuxumi, sista- 
lari, bakteriyalar, viruslar, sporalar, parazit lichinkalari) mahalliy 
hududda yashovchi hayvonlami kasallantirishi kuchayadi va nati- 
jada kasallikning yoppasiga tarqalishi kuzatiladi. Ayrim holatlarda 
hayvonlaming zich joylashishi bitta kasallikning hudud bo‘ylab 
tezlik bilan tarqalishiga olib kelishi kuzatiladi. Tarqoq holatda 
joylashgan populatsiyalarda esa kasallangan hayvonlardan sogiom
hayvonlarga kasallik qo‘zg‘atuvchilarining yuqishi tasodifiy tarzda, 
kam hollarda qayd qilinadi. Ayniqsa, bu holat bo‘yicha ko‘pgina 
tasdiqlovchi vaziyatlar tibbiyotda va ekologiyada sutemizuvchilar, 
qushlar va hasharotlaming tabiatda son dinamikasini nazorat qilish 
yo!nalishida katta ahamiyatga ega. Bu hoiat baliqiarga ham tegishli 
hisoblanadi. K o‘p miqdorda baliqlar joylashgan suv havzalarida 
kasallik qo‘zg‘atuvchilari mavjud sharoitda, navbatdagi davrda suv 
havzalarida 
nisbatan 
baliqlar 
kam 
b oig an
holatlarga 
epizootiyalarning tezkor tarzda paydo bo iishi va tarqalishi 
kuzatiladi. Ushbu k o ‘rinishda qishlovchi suv havzalarida karp 
baliqlari yetishtirish sharoitlarida baliqlar odatda g ‘uj holatda 
joylashadi va bu holatda tabiiy k o i va daryolarda kam kuzatiluvchi 
epizootiyalarning yuzaga kelishi va keng tarqalishi qayd qilinadi. Bu 
keltirib o ‘tilgan m a’lumotlardan albatta baliqchilik suv havzalarida
47

---

samarali faoliyat olib borish mumkin emas, degan xulosaga 
kelmaslik, bunda birinchi navbatda baliqchilik suv havzalari 
xo‘jaliklarida tegishli sanitar-profilaktik chora-tadbirlaming qat’iy 
tartibda va o ‘z vaqtida amalga oshirilishi bu joyda epizootiyalar 
paydo b o iish i va tarqalishining oldini oladi. Epizootiyalaming 
paydo b o iish i va keng tarqalishida ta ’sirga ega b oigan yana bir 
muhim omillardan biri baliqlarning kasallikka moyillik 
darajasi 
bilan belgilanadi. Agar suv havzasiga bitta turga mansub 
baliqlar 
joylashtirilsa, u holatda turli xil baliqlar 
mavjud 
sharoitga nisbatan 
bu joyda epizootiyalar osonlik bilan tarqalishi kuzatiladi. Bu holat 
turli xil baliqlarning bitta kasallikka nisbatan turli xii darajada 
moyillik xususiyatini namoyon qilishi bilan b o g iiq holatda izohla- 
nadi. Suv havzasida turli xil baliqlami aralash holatda joylash- 
tirishda har bir baliq turi boshqalaridan m aiu m m a'noda alohida- 
langan b o iib , bu esa o ‘z navbatida suv havzasida epizootiyalar 
tarqalishini susaytirishi kuzatiladi. Shu sababli, epizootiyalar bilan 
kurashish nuqtayi nazaridan alohida ayrim holatlarda suv 
havzalarida karp va lin baliq turini birgalikda, shuningdek karp va 
orfa baliq turini birgalikda yetishtirish tavsiya qilinadi. Biroq, 
baliqlami 
birgalikda 
yetishtirish 
hamma 
holatlarda 
ham 
epizootiyalarga qarshi samarali natijalarga olib kelavermasligi qayd 
qilingan. Ushbu ko‘rinishda, bir vaqtning o ‘zida bitta suv havzasida 
karp va karas (tovonbaliq) turini birgalikda yetishtirish sharoitida 
karp baliqlarining jabrasida yashashga moslashgan parazitlar 
ta’sirida daktilogiroz kasalligining rivojlanishi uchun qulay sharoit 
yuzaga kelishi aniqlangan. Baliqlaming yoshiga b o g iiq kasallikka 
moyillik xususiyatlarini hisobga olgan holatda epizootiyalarga 
qarshi kutash yo‘naiishida suv havzalarida karp baiigining 
bir 
yillik 
chavoqlarini ushbu mavsumda uvildiriqdan chiquvchi avlodlari 
bilan 
birgalikda 
boqish 
amalga 
oshiriladi. 
K o‘pincha 
epizootiyalaming amalga oshish davomiyligining jadalligi m a’lum 
bir suv havzasida birinchi marta yoki takroriy t^rzda 
yuzaga 
kelishi 
xususiyatlari bilan ham b o g iiq hisoblanadi. Takroriy holatda 
epizootiyalar yuzaga kelgan sharoitlarda o‘z navbatida baliqlarda

---

immunitetning kuchsiz shakllanishi qayd qilinadi. Epizootiyadan 
keyin suv havzasida tirik saqlanib qolgan baliqlarda immunitet 
mexanizmlari nisbatan kuchli shakllangan b o iib , ularda kasallik 
kuchsiz shaklda o ‘tadi. Biroq, bu ko‘rinishdagi baliqlar tanasida 
kasallik infeksiyasi 
saqlanib qoladi va bu suv havzasiga 
joylashtirilgan yangi baliqlarda ushbu kasallik manbasi orqali 
zararlanish darajasi ortishi mumkin. Epizootiyalarning jadal 
rivojlanishiga ayrim holatlarda baliqlarning yangi suv havzalariga 
ko‘chiri!ishida 
ularning 
tanasi jarohatlanishlari ham sezilarli ta ’sir 
ko‘rsatishi aniqlangan. Bunda baliqlar tanasiga jarohat yetkazmaslik 
maqsadlarida maxsus tutish vositalaridan foydalaniladi. Baliqlar 
tanasida bu sharoitda yuzaga keluvchi ayrim jarohatar tezda tuzalib 
ketishi mumkin, biroq jarohat orqali baliq tanasiga tushuvchi 
saprofit bakteriyalar va zam brugiar tananing jarohatlangah sohasida 
shamollash 
jarayonlarini 
yuzaga 
keltirishi 
va 
navbatdagi 
bosqichlarda baliq organizmining kuchsizlanishiga sabab b oiish i 
mumkin. Bu jarohatlar orqali baliqlar tanasiga turli