Topshirdi: nurmurodov o

1-rasm. Xyulstrem grafigi. Oqimning yuvuvchi (eroriya) tezligi hamda cho'kindilarni tashish va yotqidtb tezligi oraaidagi nisbat

Suv oqimlari o'zanida tashilayotgao bo'lakli cho'kindi material cho'kishi va tezlik oshitbi nat^aakla yaoa oqiraga qo'thiUahi mumkin. Bo'lakli materialning taahilwhi va ywvihahi orasidagi nwbat, ya'ni oqimning dinamik faolligi mewmi Xyabtrem grafipda tasvirlangan (1rasm). Grafikda tajribada aniqlangan oqhn texiifiga bog'Iiq holda muayyan o'lchamdagi (diainetr) bo'lakH materiamiag cho'kmaga o'tiaW, tezlik oshganda yuviliahi (eroziya) va yana oquogn qo'&bifib tasmliafaining dinamik chcgaralari ko'rsatilgan. O'zanda jins donalarining dumalatib ko'ctórilUhi jarayonida alar dumaloqlanadi. Dumaloqlaniah daraja»i tashilish masofasiga va donalaraing qattiq-yumshoqHgiga bog'Iiq bo'ladi. Oqimda muallaq holda tashiluvchi zarralar odatda dumaloqlanmaydi. Dumaloqlanish qum donalari va undan katta bo'lgan jins bo'laklarigagina xosdir. Tcrrigen donalaraing o'lchami, solishtirma og'irligi va shakli kabi xususiyatlari oqimda ko'chirilishi uchun muhimdir. Bu o'zgaruvchi parametrlarning umumiy samarasi oquvchi muhitning zichligi va qovushoqligi bilan birgalikda cho'kish tezligini belgilaydi (1-jadval). Cho'kish tezligi donalaraing gidravlik ekvivalentligini aniqlashda qo'llaniladi. Bir xil cho'kish tezKgiga ega bo'lgan turli mineral donalar gidravlik ekvivalent hisoblanadi. Yengil minerallarning cho'kish tezligiga ularning o'lchami va shakli ta'sir qiladi. Og'ir minerallar uchun esa, ularning zichligi ahamiyatlidir. Gidravlik ekvivalentlik sochilma konlarning hosil bo'lish sharoitlarini o'rganishda qo'l keladi.

Bunda V - zarraning cho'kish tezligi, d, - zarraning zichligi, d2 - suvning zichligi, M - suvning qovushqoqligi, q - erkin tushish tczlanishi, r2 - zarra radiusi. Stoks formulasini sharsimon shakldagi zarralar uchun qo'llash mumkin. Varaqsimon shakldagi gil zarralari uchun undan foydalanib bo'lmaydi. Terrigen zarralarning havoda cho'kishi suvdagiga qaraganda katta farq qiladi. Masalan, qum zarralarining havoda cho'kishi suvdagiga nisbatan 30-50 marta tez sodir bo'ladi. Zarralarning oichami kichrayishi bilan bu farq kamayib boradi. Havoning, chuchuk va dengiz suvlarining zichligi turlichadir. Bir xil hajmdagi qum zarralari o'z og'irligini dengiz suvlarida ko'p, chuchuk suvlarda esa kamroq, havoda esa undan ham kam yo'qotadi. Shu bois bir hajmdagi og'ir va yengil minerallarning cho'kish tezligi orasidagi farq havodan dengiz suviga qarab kamayib boradi. Bu xususiyatlar orqali terrigen zarralarning genezisi aniqlanadi. Suv oqimlari bilan ko'chiriladigan materiallarning miqdori oqimning tezligi, faohyatining doimiyhgi yoki vaqtinchaligiga bog'liq. Suv oqimlari bilan ko'chirfiadigan materiallarning miqdori oqim zickligi bilan belgilanadi. Bu kattalik o'zgarovchanligi tufayli ba'zi oqimlarda juda yuqori bo'ladi. Suv oqimlari yil bo'yi faoliyat ko'rsatwcha tbimiy hamda babor va kuz oylaridagina faoliyat ko'natovcbi mqtmrtuHkmiroifaiangt bo'hoadi. Vaqtinchalik suv oqimiari tog* hudadlarida jam yog'isbi va qorning tez erisbJ tufayli vujudga kmwfi Joda kucfeli oqimfar mUm deyitadL Sellar asosan o'simlik qopbman yaxsm' rivo^amnagaa ejnraq iqlimli o'Scatarda hosil bo'ladi. War o'zmmg kalta tezligi, zicbligt va eroziya xususiyatlari bilan boshqa oqhnfairdaii ajwHb tmdL Seflar sbakHaawhiga ko'ra dastlab tog' yonbag'irlarida butun maydon yuzasi bo'yicha oqaboshlaydi va keyinchalik ma'lum o'zanlarga mmofaib, yaxlit oqanni tashJtil qiladl Sel oqimlari zichligining yuqMmgt, bir tomondan, tezligmmg kattaligi orqali sodir bo'lsa, ikkiaehi tomondan, yil davomida nuragan mansulotlaming birdantga ko'chirilmbi böan bog'liqdir. Sel baton oqan yo'lidagi barcha materiattafai oqiztb, tog'oldi triristiklariga olib cbiqadi. Ular keltirgan matenaUarntng miqdori shu hududdagi dotmty oqar suvlarnikiga qaraganda ko'proqdir. Bo, prolyovta) va ddywial yotqiziqlarnisg allyiivial yotqiciqlarga qaraganda keng tarqalganligidan ma'loin. Sel oqimiari tor doim turbulent xarakterga ega bo'ladi. Yotqiziqlari differensatsryalanmagan va saralanmagan, bo'laklari dumaloqlanmagan, o'tkir qirrali bo'ladi. Turbulent oqimlarda yirik bo'lakli jmalar (g'o'laklar va graviy) dumalaOb, qum donalari saltatsiya (sakrab-*akrab), alevrit va gil zarralari esa, muallaq holda ko'chiriladi. Turbulent oqimlar laminar oqimlarga aylanib, tezligi susayganda yirik bo'lakli jmaiar oqim o'zanida cho'kib qoladi, qum donalari dumalash orqali, alevrit va gil zarralari oqim tufayli, hali suspenziyada bo'lganligi sababli, muallaq holda ko'chiriladi. Laminar oqimlarda o'zan tubidagt notekisHklar cho'kindi materiallar bilan to'lib, tekislanib boradi. Turbulent oqimlarda esa, chuqurlatish eroziyasi tufayli o'zan tubi notekisligicha qolaveradi. Daryo oqimlari cho'kindi materiallarni sudrab (dumalatib, saltatsiya usulida), mualloq va eritma hoKda ko'chiradi. Donali, zarrali va erigan moddalarning nisbati tekislik daryolarida 4:53:100 va tog' daryolarida 86:622:100 bo'ladi. Daryo oqimlarining materiallarni ko'chirish kuchi tezhgiga bevosita bog'liq. Tezligi sekundiga 1,5 m ga boradigan tekislik daryolari o'lchami 50 mm gacha bo’lgan mayda bo’laklarni, tog’ daryolari esa yirik bo’laklar va xarsanglarni yumalatib ko’chirishi mumkin (2-jadval).



Bo'laklarni ko'chirish uchun lozim bo'lgan eng kam tezlikda o'zan tubining baland joylaridan chuqurliklariga tomon ba'zi donalar ko'chirib yotqiziladi va o'zan tuba tekislanib boradi. Óqim tezligi 2,5 baravar oshganda zarralarning ommaviy ko'chirilishi kuzatiladi va o'zan tubida to'lqin ryablari hosil bo'ladi. Tog'li hududlarda daryo o'zani oqim ttaiKgining yuqoriligi tufayH asosan to'g'ri chudqli va vodiysi tor bo'ladi. Buning asosiy sababi chuqvirlatish eraziyasiningfaolligidir.O'zaiKlavab^ barqaror emas. Bk to'planib, bir yuvilib turadi. Etosdyaga uchraydigan tub jmstanwig kattkj yoki yumshoqhgt daryo vodiylarining shu joyda birmuncha kengayishi, torayishi va burilishiga olib kelishi mumkin. Vodiylarning kengaygan joylarida daryo o'zani tarmoqlanishi, kam egrihkdagi meandr hosil qilishi, takomillashmagan qayrga ega bo'lishi mumkin. Tekislik vodiylarida daryo oqimlari to'g'ri chiziqli, meandrli yoki tarmoqlangan bo'lishi mumkin. Ularning orasida meandrli turlari keng tarqalgan. Meandrlar meandrlanish qambarini hosil qiladi. Ular burilishining tashqi yoyida o'zan qirg'og'i yuvilib boradi va ichki yoyida qumli qoshlar (kosalar) hosil bo'ladi. Oqimning tarmoqlanishi tufayli oqim bo'yicha cho'zilgan qum orollari shakllanadi. Vaqt o'tishi bilan tekislik yuzasida mcandrlanish qambarining migratsiyasi sodir bo'ladi. Bu jarayon tufayH oqim keltirgan cho'kindi materiallarning meandrlanish qambarida to'planib borishi natijasida uning sathi ko'tarilib, oqimni to'sib qo'yadi. Natijada oqim qo'qqisdan pastroq bo'lgan yonidai allyuvial tekislikka siljiydi. Meandrlanish qambarining hosil bo'lishiga va migratsiyasiga Sirdaryo va Amudaryoning Turon pasttekisligidan oqib o'tgan hududlarini misol qilib ko'rsatish mumkin. Meandrlanish qambarining kengligi 25-30 km ga boradi. Vaqt o'tishi bilan meandrlanish qambarining tekislik yuzasi bo'ylab migratsiyasi tufayli allyuvial yotqiziqlarning kengligi yuzlab kilometrlarga oshadi. Allyuvial vodiylarda suv sarfi va tashiladigan materiallar miqdori katta ahamiyatga ega. Shamm hozirgi dayr daryo oqimlari xususiyatlarini o'rganib, suv sarflning (Q) oqim kengligi (W), chuqurligi (D), meandrlar nurlanish yoyining (L) uzunligiga mos ravishda oshishi va o'zan nishabligiga (S) muvofiq kamayishini aniqlagan. Demak, Q = WDL/S. Oqim tubida sudralib tashilayotgan materiallarning shu oqimda tashilayotgan materiallarning umumiy miqdoriga (Qs) nisbati sezilarli oshishi oqim kengligiga, meandrlar hurlanish uzunligi va nishablikning oshishiga, oqim chuqurligining va egri-bugriligining (P) (o'zandagi ikki nuqta orasidagi uzunlikning ular orasidagi to'g'ri chiziq bo'ylab o'lchangan masofaga nisbati) kamayishiga olib keladi, ya'ni Qs = WLS/ DP. Bunda o'zan kengligining chuqurligiga nisbati cho'kindi materiallarning oqimda ko'chirilishi ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Chunki qumni tashuvchi oqimlarda W/D nisbati alevrit va gil zarralarini tashuvchi oqimlardagiga qaraganda katta bo'ladi. Agar oqimlarda materiallar asosan sudralish orqali ko'chirilsa, W/D nisbati 40 dan katta bo'ladi. Ko'chirilayotgan terrigen material miqdorining 5-20% alevrit va gil zarralaridan iborat oqimlarda W/D nisbati 10 dan 40 gacha o'zgaradi va cho'kindi materiallar, asosan, muallaq xolda ko'chiriluvchi oqimlarda o'zan kengligining chuqurligiga nisbati 10 dan kichik bo'ladi.