Topshirdi : Ahmedova Adiba

II-BOB IV - SINFDA О 'LCHO VLABNI О RGANISH METODIKASI

§ 2.1. Miqdorlami o`rgatishning didaktik printsiplari

Ta'lim printsiplari — o`qituvchining faoliyatini va o'quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o'zlashtirilishi, tegishli ko'nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo`riqlarini o`z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta'lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya'ni о`qituvchi va oquvchi tomonidan o'z oldiga qo`yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga ko>a ta'lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy va anialiy jihatdan togri hal qilishniiig asosiy negizi hisoblanadi. Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi:

1. Ta'linming ilniiy bolish printsipi.

a) Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarga ilniiy jihatdan ishonarli
aniq va sinab koYilgan miqdorlar haqidagi ma'lumotlar berilishni talab
etadi.

Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash e'tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta'iimning ilniiy bolish printsipi miqdorlami o'qitish jarayonida o^xquvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi.

b) miqdorlar mavzusini otish o\ntishdagi didaktikaning tizimlilik
printsipini hisobga olishni talab qiladi. Miqdorlar va ularning
olchovlarini izchillikka rioya qilib о qitish lozim, toki bugun o`rganilgan
bilimlar kecha o`rganilganlarni mustahkamlasin.

v) ta'limning tarbiyaviylik printsipi miqdorlarni oYgatishda tejamkorlik, vaqtdan iiiiunili foydalanish, oqilona ishlash, tarixiy ma'lumotlar bilan tanishish kabilarni tarbiyalaydi.

g) ta'limda nazariyaning amaliyot bilan boglab o4ish qoidasi iliniylik printsipi bilan uzviy bog liq. Bolalarga miqdorlar haqidagi bilim, koiiikmalar berilar ekan, bn tiz navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy texnika vositalari jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning olgan nazariy bilimlarini mustahkamlanadi. Masalan, Vaqtni olishda soat modeli kalendar yordamida vaqt oraliqlarini olchash, aniqlash. Uzunlik mavzusida anialiy olchash ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini olchaganlarini bajarish va hokazo.

d) OYptishning optimik printsipi oYnivchilar miqdor haqidagi

materialni idrok qilishda ta'riflar, terminlarning ifodalanishigina emas,
ularning hayot bilan bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi.

Miqdorlar mavzusidagi bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirgan o'quvchilarda bilimlrga nisbatan malum imotsional kechinmalar uyg'otadi talimni ongli o'zlashtirish rpintsipi o'quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini ozlashtirishda mustaqillik, faolliklarni hanida mantiqiy fikrlashlarini tarbiyalashni nazarda tutadi.

e) Ta'limning koYsatmalilik printsipi. OYptish jarayonining sifatini
orttiradi, oYnivchilarning bilim olishlariiii osonlashtiradi. Miqdorlar
mavzushii oqitishda koYsatmalilik printsipiga ainal qilinsa, bolalar
mavzuni ongli ravishda o^zlashtiradi. Darsda foydalaniladigan
koYsatmali qoYollar miqdorining mazmunini ochib beradi. Bolar
mavzuni о zlashtirishda bolalarga qulaylik yaratadi.

§ 2.2. Uzunlik ulcho`vlarini o`tish metodikasi

Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo'yicha taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o'qituvchi bolalarga ikki bo'lak tasmani yoki qog'oz poloskalar va boshqalarni ustma - ust qo'shish уо^лН bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so'zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo'yicha teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas» so'zlarining mazmunlari «bir xil», «uzun», «qisqa» kabi so'zlar bilan almashtiriladi.

Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo'yib bo'lmaydigan holatlar o'rgatiladi. Shu maqsadda o'quvchilar qog'oz poloska chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so'ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo'yadilar. Ko'pburchak tomonlarini taqqoslashni ko'pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi.

Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning amaliy tajribasi to'planadi. Shunga asoslanib o'qituvchi konkret hayotiy misollar asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bolganda va shunga o'xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o'lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o'quvchilar fikrini olib keladi. Bu erda amaliy ishni quyidagicha o'tkazish foydali: har bir o'quvchiga sanoq cho'pi uzunligini o'lchashni taklif qilinadi.

Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog'oz poloskani (tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o'quvchi o'zida bor poloskalaridan o'z o'lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo'ladi, chunki

o'quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o'lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o'lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo'ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o'lchov yordamida o'lchashlardan foydalaniladi.

OMchashlar oldin uncha katta bo'lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka, choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz. Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi santimetrdan foydalaniladi.

CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o'qituvchi rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli qog'oz varag'idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma - ust qo'yib ularning o'zaro teng ekanligi aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi.

Santimetr modeli yordamida o'quvchilar:

1. 
   berilgan kesmalarni o'lchash.
   
2. 
   berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi.
   

Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi.

Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik.

Bu masalani echish uchun uni tahlil qilamiz va unga doir chizma chizamiz.

400 m 400 m ?

4 Ф ф »

1 000 m - masalada nima ma'lum?

• 
  sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m).
  
• 
  sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi:
  

1. 
   400*2 = 800 m
   
2. 
   1 000 - 800 = 200 m.
   

Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak.

Yana darslikdagi 719-masalani og'zaki echamiz. Bir o'quvchi masalani o’qiydi.

• 
  Masalada nima ma'lum?
  
• 
  Sinfning bo’yi ma'lum.
  
• 
  Nimani topishimiz kerak?
  
• 
  Yolakning bo’yini topishimiz kerak.
  
• 
  Yolakning bo`yini topishimiz uchun nima qilamiz?
  
• 
  Yolakning bo^xyini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning bo^xyi 8 in, bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak,
  

yolakning bo'yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yo`lakning bo'yi 48 metr. 811-masalani ко`rib chiqamiz. To'g'ri to'rtburchak tomonlari asosida chiziladi.3 m

5 m Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig'indisi perimetr deyiladi».

P = 3+5+3+5=16 sm yoki P = 3*2+5*2 =16 sm Javob: To g'ri tortburchakning perimetri 16 sm.

§ 2.3. Massa va hajm o`lchovlarini o`rgatish metodikasi

4-sinfda massa olchovlari tushunchasi kiritiladi va o^quvchilar o^zlari uchiui yangi birlik — sentner va tonna bilan tanishadilar.

«Massa olchovlari» terminini quyidagicha tushuntirish yordamida kiritilishi tavsiya qilinadi: Ikki kesniaiii taqqoslab, nlardan qaysinisi uzun, qaysinisi qisqa ekanini bilish zarur bolgaiida, ularning uzunliklarini bir xil birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning massasi ortiq, qaysiniki kam bolganini bilish zarur bolgaiida esa, buni tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.

Siz qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor? Kabi savollar bilan o`quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilimlari esa tiishuntiriladi.

Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari bilan tanishtiradi:

agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami massasi bu massalarning yiglndisiga teng;

asbobda o`lchashda bir-birini muvozanatlaydigan jismlarning massalari teng;

Masalan, 3- sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.

Taqqoslang:

3 s va 5 s ni taqqoslash.

3<5 bolgani uchun 3ts < 5ts boladi.

500 kg va 900 kg birliklari bir xil bo lgani uchun 500 va 900 kabi taqqoslanadi.

900 > 500 => 500 kg< 900 kg.

11 va 1000 kg. Jadval boyicha 1 t= 1000kg.

700 kg va 1 t, 1 t= 1000 kg, 700 < 1000 boMgani uchun 700 < 1 t bo'ladi.

Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan mos qo yiladi. 1 kg birlik bilan 1 tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi. Katta olchovlarni kichik о lchovlarga aylantirish katta xona birliklarini ifodalashga mos qoyiladi.

Massasi 1 sentner va 1 tonna bolgan predmetlarni qolda ushlab turish mumkin emas. Shu sababli o'quvchilarda yangi olchov birliklari haqida aniq tasawurlar hosil qilish uchun o'quvchilarga bunday nia'lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz) taxminan 1 tonnaga teng; sinfdagi hamma o'quvchilarning massasi taxminan 1 tonnaga teng (30-35 ta o\juvchi).

Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasawur hosil qilish uchun o'quvchilar massasi 1 g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa narsalarning og irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing massasi 1 g_? 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o'rnida foydalanish mumkinligini aytish foydali.

Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq -ovqat mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam

bo'lgan yuklarni qanday o'lchash tushuntiriladi. Tortishni o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.

Hozirgi paytda zamonaviy elektron tarozilari bilan ham tanishtirish mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham ko'rsatadi.

Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:

• 
  ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
  
• 
  birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
  
• 
  idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib hisoblanadi.
  

Sentner va tonna bilan tanishish о"quvchilaming massa o'lchov birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq tasawur hosil qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop kartoshkaning, 2 qop unning massasi taxminan 1 s ga teng. Engil mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan so'ng o'rganilgan massa birliklari orasidagi munosabatlarni ko'rsatadigan massa o'lchov birliklari jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.

Sodda va murakkab masalalarni yechishda o'quvchilar massaning xossalari bilan tanishtiriladi.

- agar jism bir necha qismlardan iborat bo'lsa, u holda uning jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.

- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.

Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos

qo'yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minlar sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona birliklarini kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi.

M: 2000 kg=21. 30 s=3000 kg.

Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga aylantirilib, so'ngra cTnlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.

Shundan keyin massa olchovlari jadvali tuziladi va bolalarga uni eslab qolish tavsiya etiladi.

Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida 50 kg dan bo'lgan 2 qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?

Oldin 2 qopning massasi (sabzi) 100 kg bo lishi aytiladi. Keyin jadvalda 100 kg= 1 sentner ekanligi eslatiladi. Demak, 2 qop sabzi 1 sentner massaga ega bo'lar ekan.

l)Bolalar bog'chasiga 1 s barra bodring jonatildi. Bu necha kilogramm bo'ladi? Bu masalani ham 1 s=100 kg ekanligidan foydalanib yechamiz.

10 sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi? Jadval bo'yicha 10 sx, 1 t bo'lgani uchun pomidor 1 tonna bo'ladi. Bundan tashqari «Idishlarning sig'imi» va Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak: 1. Qaysi shar (kub) katta.

2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.

Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?

3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum cTlchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? CTlchovlar soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?

Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.

O'qituvchi: biz sochiluvchan narslarni olchashni bilamiz. Shunga o'xshash o'lchovlarning o'zidan suyuklikiarni o'lchashda ham foydalanish mumkin.

Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?

O'quvchilar: suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.

O'qituvchi stolida ikkita menzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor. Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.

O`qituvchi: qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.

O`quvchii: birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.

O`qituvchi: Shakl har xil idishlarda suyuqlik kopligini qanday aniqlaymiz?

O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O'qituvchi o'lchov stakan bilan o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o'lchov, ikkinchi idishda esa 3 ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi. Ikkinchi oMchov bilan esa o'lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o'quvchilar idishlardagi suyuklikiarni miqdorini o'lchash uchun bir xil o'lchovdan foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi.