«Topıraq ximiyası» páninen kurs jumisi tema: «Topıraq eritpesi. Suwda ańsat eriwshi anion ham kationlar» Orınlaǵan

2.2. Suwda ańsat eriwshi kationlardıń topıraq eritpesindegi quramı ham olardıń ósimlikler tárepinen ózlestiriliwi

Ayırım kationlardiń topıraqta júz beretuǵın hár xi1 hádiyselerge tásiri júdá kushli. Topıraq eritpesi quramindaǵı almasınıwsh kationlardiń ekologiyalıq áhmiyetin tómendegi ulıwmalastırılǵan maǵlıwmatlar tiykarında biliw múmkin:

Kalsiy (Ca²⁺) - almasınıwshı kalsiy, hár qıylı áhmiyeti sebepli ónimlilikti saqlovchi kation esaplanadı. Ol sózsiz barlıq topraqlarda, biraq túrli muǵdarda ham basqa kationlar menen túrli koefficientte ushraydı. Onıń optimal muǵdarı kationlar almasınıw sıyımlılıqınan 80-90%. Bul muǵdar tipik qara topraqlar ushın xarakterli.
Ca²⁺ dıń bul muǵdarda bolıwı kolloidlar sistemasınıń 99, 9 procent koagulyasiyasın ham sonıń menen birge jasıl ósimlikler tamır sistemasınıń aktiv iskerligi sebepli joqarı dárejede strukturanıń qáliplesiwi ham jetkilikli muǵdarda gumus elementlarınıń payda bolıwı ushın jay jaratıladı. Biraq, montmorillonit tipidagi joqarı dárejede bukadigan ılayli minerallaming kóp muǵdarda bolıwı, Ca²⁺ ion optimal muǵdarda sonda da dánesheli ham uyoqli strukturanıń ónim bolıwına qarama qarsı bolıp esaplanıw, slitogenetik (tıǵız topıraq payda bolıwı) hádiyseniń júz beriwine sebep boladı. Ca²⁺ ósimlik tamırleri tárepinen ion almasınıw sıńırıw qábiletine iye. Biraq ósimlikler azıqlanıwınıń bul usılı, ádetde itibarǵa alınbaydı, sebebi kalsiy mudamı eritpelerde boladı.
Magniy (Mg²⁺) - A1masınıwshı magniy mudamı Mg²⁺ I1 birgelikte ushraydı. Ca:Mg dıń tipik qatnası = 5: 1. Sonday muǵdarda onıń tásiri Ca²⁺ dikine uqsaydı. Ca:Mg qatnasınıń magniy tárepke ózgeriwi sebepli topıraq ortalıǵında ekologiyalıq garmoniya (uyqaslıq ) dıń buzi1 ishi júzege keliwi múmkin. Bunday jaǵdayda Mg²⁺dıń ózi, topıraq ortalıǵında magniy karbonatı ham bikarbonatidiń barbolıwı sebepli joqarı siltilikti keltirip shıǵaradı. Misalı, Kavkaz aldı plita tárizli sazları ham qumoqlari ham de Ózbekstannıń karbonat magniylı, kebirlengen otlaq topraqları ham t. b. larda gúzetiled. Topıraqtıń sıńırıw kompleksinde magniydıń kópligi topıraqtiıń shorlanıw ózgeshelikleriniń júzege keliwi ham hátte ayırım jaǵdaylarda apHawlı topıraqlar - magniylı shórlanıwdıń payda bolıwına alıp keledi.
Ka1iy (K⁺) - A1masınıwshı kaliy ósimlikler azıqlanıwında - ózlestiriletuǵın kaliydiń tiykarǵı dáregi. Kompensirlewshi qabatdaǵı ion1arga qarsı kaliydiń minerallar kristaltorlarina ótip, almasınbaytuǵınlıǵı belgilengen.
Natriy (Na⁺) - Natriydiń muǵdarı kation1ar a1masınıw sıyımlılıqınan 3% den kem bolǵanda - topıraq sistemasınıń funksiyalasıwına biosenozlar ushın zárúr optimal komponent esaplanadı. Bunday jaǵdayda element kolloidlar dispersiyalanıwı 0, 1% ge jaqın dárejede bolıwın támiyinleydi, bul bolsa gumus elementlarınıń háreketleniwin, dinamik1igi ham minerallanıwında birinshi náwbettegi rezerv ekan1igida ham topıraq eritpesin biologiyalıq zárúr komponent1er ushın zárúrli esaplanadı.
Na⁺ A1masınıwshı kation retinde onıń topıraq eritpesindegi konsentrasiyasi kaogulyasiyalanıw (porogi) jaǵdayınan tómen bolǵanda kolloidlardiń aktiv peptizatori esaplanadı. Bunda barlıq kolloidlar sisteması zol jaǵdayına ótedi, topıraq shorlanıw ózgesheligine iye bolıp, strukturasız bolıp qaladı, eritpelerde silti duzlar payda boladı, pH- 9,5 - 10,0 ge shekem jetiwi múmkin.
Vodorod (H⁺) A1masınıwshı vodorod - topıraq kislotalıǵınıń dáregi bolıp tabıladı. Karbonatsız topraqlarda, yaǵnıy CaCO₃. saqlamaytuǵın topraqlarda onıń nuǵdarı joqarı. pH - 6,5 ten 7,2 bolǵanda vodoroddıń TSK dagi muǵdarı kationlar almasınıw sıyımlılıqına salıstırǵanda 5% ten kem. Bunday sharayatta a1masınıwshı H⁺ ekologiyalıq neytral esapIanadi. Almasınıw sıyımlılıqına salıstırǵanda 5% ten kóp bolsa topıraqtıń kislotalı ózgesheligine tásir eta bosh1aydı ham kolloidli sińirilgen vodoroddıń muǵdarı qansha kóp bolsa, kislatalıq sonsha asadı. A1masınıwshı kationlar jıyındısına salıstırǵanda vodoroddıń muǵdarı 40 -50% ni shólkemleskende topıraq ortalıǵınıń maksimal kislotalıǵı gúzetiledi, bunda topıraq reaksiyası kislotalı ham kúshli kislotalı boladı (pH 3-5). Topıraqtıń sıńırıw kompleksinde vodoroddıń maksimal muǵdarı a1masınıwshı kationlar sıyımlılıqınan 80% di quraydı.
Alyuminiy (Al³⁺) - Sińirilgen jaǵdaydaǵı alyuminiy - kolloidlar jedel kaogulyatori. Qishqıl topraqlarda dıqqat itibar beriletuǵın obiekt esaplanadı. Topıraq eritpesine ótkende gidrolitik qishqıl duz payda etedi, topıraq ortalıǵında Al³⁺ dıń joqarı peptizasiyalanıwına alıp keledi, sol sebepli topıraq kislotalıǵın anıqlawda vodorod ionına teń tárzde esapqa alınadı. Al³⁺ fiziologikalıq uwlı zatlı kation retinde úyreniledi.
Fe³⁺ Ízǵar tropik topraqlar daǵı alyuminiy sıyaqlı, kolloidlapHi jedel kaogulyatori esaplanadı. Struktura mikroagregatlaridiń qáliplesiwinde qatnasadı, bul bolsa ferrallitlik topraqlarda topıraq massasınıń qumlanıwǵaa uqsas tásirler qaldırıwǵa sebep boladı. Ádetde bunday topraqlar ótirik qumli topraqlar retinde esapqa alınadı. Temirge bay topraqlar plastikligi tómen bolıwǵa beyim boladı.
NH₄⁺ Sińirilgen ammoniy ionı - ósimlikler ushın qolay azot toplanıwınıń birden-bir múmkinshiligi bolıp tabıladı. Ammonifikasiya processlerinde kolloidlar tárepinen sińiriledi. Ósimlik tamır sistemaları tárepinen ańsat ózlestiriledi. Toplantuǵın muǵdarı kationlar almasınıw sıyımlılıqına salıstırǵanda 3% ten aspaydı. Usınıń nátiyjesinde ammoniyli azottıń sińirilgen jaǵdaydaǵısı - agrokimyoviy izertlewlaming bólekteması esaplanadı.
Topıraq eritpesi quramındaǵı kationlardı analiz qılıw nátiyjesinde tómendegi ulıwmalastırılǵan juwmaqqa keliw múmkin:
1. Topıraq sıńırıw kompleksin quramı topıraq ortalıǵınıń reaksiyası ham onıń turaqlılıǵındı belgileydi. Neytral, kislotalı yamasa siltilı topıraq sharayatları tuwrınan - tuwrı kationlar quramına baylanıslı.
2. Kolloidlardiń elektrostatik tábiyatı sebepli atmosfera suwi tásirinde sizot suwiga juwılıp ketiwden, ósimlikler ushın qolay biofil kationlapHi saqlaytuǵın jay. Ásirese sonı atap ótiw zárúrki, ósimliklerdiń kaliy menen azıqlanıwı tek kolloidlardagi almasinadigan kaliy esabına ámelge asıriladı, agroximiklar tárepinen anıqlanatuǵın ósimliklerge qolay kaliy - kolloidli - almasinadigan kelip shıǵıwǵa iye element bolıp tabıladı.
3. Kolloidli massanıń jaǵdayı, ámelde pútin sistema retindegi topıraqtıń barlıq fizikalıq xarakteristikasın, ham birinshi náwbette strukturası, qısıqlıǵı, hawa sıyımlılıqı, pár sıyımlılıqı ham topıraq ızǵarlıǵınıń jaǵdayın belgileydi. Kópshilik ósimlikler, haywonlar ham basqa. organizmler ushın topıraq fizikalıq jaǵdayınıń ekologiyalıq optimal dárejesi kolloidlaming 99, 9% gel jaǵdayında ham 0, 1% - zol jaǵdayında bolǵan ortalıqta júzege keledi.
4. Juwılmaytuǵın suy rejimli topraqlarda sińirilgen kationlar almasınıw jolı menen ósimlikler tárepinen ózlestiriledi ham azıqlanıwdıń biologiyalıq shınjırına ótedi.