To’plamning muallifi to’g’risida ma’lumot

Internet saytlar:
9. http://www.lee.de – avtomobil tuzilishi haqida.

10. http://www.bk-dtp.de-avtomobil tuzilishi haqida.

11.http://www.kfz-technik.de-avtomobil tuzilishi haqida.
3.Baholash mezoni va ко ‘rsatkichlari 3.3-ilova

Guruhlar	Savolning to ‘liq va aniq yoritilishi 0-5 ball	Misollar bilan yoritish 0-5 ball	Guruh a‘zolarining faolligi. 0-5 ball	Jami ball
1-gr
2-gr
3-gr

9-6 ball - «qoniqarli». 12-10 ball - «yaxshi» 15 — 13 ball - «a ‘lo».

Aqliy hujum savollari: 3.4-ilova



G‘ILDIRAKLI MASHINALARNING YURISH QISMI

ГАЭ-53А va ЗИЛ-130 avtomobillari ramalarining kons- truksiyasi bir-biriga o‘xshash: ГАЗ-53А avtomobilining ramasi shtampovkali ko‘ndalang balkalar bilan parchinlab biriktirilgan ikkita bo‘ylama balkadan iborat. Balkalar puxta va yengil bo'lishi uchun kesimi o'zgargan kam uglerodli po‘lat listlardan yasalgan.

Avtomobil osmalari avtomobil harakatlanganida kuzovning vaziyatini rostlaydi.

Osma, yo'naltiruvchi qurilma avtomobilning ko‘taruvchi tizimiga nisbatan g'ildirakning siljish xarakterini aniqlaydi.

Osmaning elastik elementi avtomobilga ta’sir qiladigan dinamik nagruzkalarni kamaytiradi. So‘ndirish qurilmasi avtomobil kuzovi va g‘ildiraklarining tebranishlarini yo‘qotadi.

Amortizatorlar avtomobil kuzovi tebranishlarining so‘ni- shini tezlatish uchun xizmat qiladi. Amortizatorlar bir tomon- lama ishlaydigan bo‘lishi mumkin. Bir tomonlama ishlaydigan amortizatorlar g'ildiraklarning ko‘taruvchi tizimlarga nisbatan pastga harakatlanish tebranishini so‘ndiradi, ikki tomonlama ishlaydigan amortizatorlar esa pastga ham, yuqoriga ham harakatlanish tebranishini so‘ndiradi.

Ikki tomonlama ishlaydigan gidravlik amortizatorlar eng ko’p tarqalgan. Amortizatorlar konstruksiyasi alomatlari bo‘yicha richagli va teleskopik amortizatorlarga bo'linadi.

Ikki tomonlama ishlaydigan teleskopik amortizator idishida (9) (84-rasm) ish silindri (8) joylashgan, uning ichida shtokli porshen (2) harakatlanadi. Silindr bo‘shlig‘i ishchi suyuqlik bilan to'ldirilgan. Porshen tubida kalibrli teshiklar yasalgan, drossel diskda kesimlar qilingan. Silindr tubida kiritish klapani (7) va siqish klapani (6) joylashgan.

Silindrning yo'naltiruvchi ustki qismi orqali o‘tgan shtok mashina ramasiga mahkamlanadi. Amortizator korpusi past г tomondan quyilma tubi bilan berkitilgan. U amortizatorni mashina oldingi o‘q (rama) balkasiga qotirish uchun manjet halqa (3) bilan yaxlit qilib yasalgan.

Amortizator quyidagicha ishlaydi: g‘ildirak to‘siqqa chiqqanda ressorlar qisilishi ro‘y beradi, porshen (2) shtok (1) bilan harakatlanadi (84-rasm)

Silindr bo‘shlig‘i A dagi bosim ortadi, o'tkazish klapani (13) ochiladi va bosim o‘tish kesimi hamda kalibrli teshiklarning (14) tashqi qatori orqali porshen ustidagi В bo‘shliqqa tushadi.

Suyuqlik qisman ish silindridan (8) shtok bilan silindrning ustki qismiga o‘rnatilgan yo‘naltiruvchi orasidagi tirqish orqali idishga (9) siqib chiqariladi. Ressorlarning keskin siqilishi bo‘shliq A da bosimning tez ortishiga olib keladi, siqish klapani (6) ochiladi va suyuqlik silindrdan idishga tushadi, shuningdek idishning yuqori qismidagi havo siqiladi.

Ressor elastik kuch ta'sirida to‘g‘rilanganida (84-rasm, b) shtok porshen bilan birga qaytadi va harakatlanadi. Natijada porshen ustidagi bo‘shliq В dagi bosim ortadi va suyuqlik kalibrlangan teshiklar (12) ichki qatori orqali silindrning pastki bo‘shlig‘iga tushadi. Shtok qaytishida silindrdan chiqib, silindr hajmining bir qismini bo‘shatadi, bo‘shagan bu qismga kuzatish klapani (7) ochilib, u orqali idishdan (9) suyuqlik tushadi. Shtokning keskin qaytishida klapan (11) ham ochi­ladi. Bu klapan orqali suyuqlikning ko‘proq qismi silindr ustki bo‘shlig‘idan pastki bo‘shlig‘iga oqib o‘tadi.

Amortizatorning ishlash prinsipi kalibrlangan teshik orqali oqib o‘tayotgan suyuqlikning qarshiligi amortizator qo‘zg‘aluvchan qismi harakatini sekinlashtirishiga asoslangan. 0‘tkazish teshiklarining nisbatan katta klapanlari faqat bosimni pasaytirish uchun va detallarni zo‘riqishdan saqlash uchun mo‘ljallangan.

84-rasm, v da amortizator xarakteristikasi ko‘rsatilgan. Odatda amortizatorning siqish paytidagi qarshilik koeffltsiyenti Kr.s. qaytish paytidagi qarshilik koeffitsiyentiga Kr.k. nisbatan kichik bo‘ladi.

Amortizatorlarni ishdan chiqishdan saqlash uchun yuqori bosimli bo‘shliqlarga yuksizlantiruvchi klapanlar joylashtirilgan bo‘ladi. Bu klapanlar deformatsiya tezliklari (Дс, Дк) katta bo‘lganda qarshilik koeffitsiyentlari (Kr.s va Kr.k) qiymatini kamaytirib turadi. Odatda klapanlarning ishga tushish tezligi osma deformatsiyalanishning maksimal tezligidan yuqoriroq bo‘ladi.

Avtomobillar osmalari mustaqil bo‘lmagan va mustaqil osmalarga bo‘linadi. Mustaqil bo‘lmagan osmalarda bir g‘ildirak harakatlansa, shu ko‘prikdagi boshqa g‘ildirak ham harakatlanadi, mustaqil osmada esa bir ko‘prikdagi g‘ildiraklarning harakatlanishi bir-biriga bog‘Iiq bo‘Imaydi.

Ikki o‘qli yuk avtomobillari mustaqil osmali bo‘ladi. Ulardagi ikki ko‘prik ham plastinali bo‘yIama yarim elastik ressorlar vositasida ramaga osib qo‘yiladi. Yengil avtomobillarning oldingi ko‘prigi mustaqil osmali, orqa ko‘prigi mustaqil bo‘lmagan osmali bo‘ladi.

Mustaqil osmaning afzalligi shundan iboratki, g‘ildiraklardan biri to‘siqqa chiqqanida va o‘nqir-cho‘nqirda kuzov o'zining gorizontal holatini saqlab qoladi.

G‘ildiraklar bajaradigan funksiyalariga ko‘ra yetakchi, yetaklanuvchi va boshqariladigan g‘ildiraklarga bo‘linadi.

Yetakchi g‘ildiraklar ko‘priklar bilan tayanch yuzalar orasida ta'sir qiladigan zo‘riqish hamda dvigateldan kelgan burovchi momentni uzatadi.

Yetaklanuvchi g‘ildirak ko‘priklar bilan tayanch yuzalar orasida ta'sir qiladigan zo'riqish momentini uzatadi.

Boshqariladigan g‘ildiraklar rul yordamida avtomobil harakati yo'nalishini o‘zgartiradi.

G'ildirak metall (tugun, disk) va eiastik qismli shinadan iborat. Diskli g‘ildirak tugun, disk va shinadan iborat. Tugun disk bilan payvandlab, parchinlab yoki boltlar vositasida biriktiriladi. Tugun yassi yoki chuqur bo'lishi mumkin.

Chuqur tugunlarda (85-rasm, a) boltlar uchun chiqiqlar bo‘ladi. Chuqur tugunlar yengil avtomobillarda (qismlarga ajralmaydigan) va traktorlarda (qismlarga ajraladigan va qismlarga ajralmaydigan) ishlatiladi.

Yassi tug‘unlar shinalarni montaj qilish qulay bo‘lishi uchun qismlarga ajraladigan qilib yasaladi. Qismlarga ajral­maydigan tugun ikki turda bo‘ladi: bort gardishi kesik (85- rasm, b) va bort gardishi yaxlit (85-rasm, v). Disksiz g‘ildirak diskliga nisbatan yengil va unga qarash ham oson, chunki mahkamlash detallari kam bo‘ladi. Ular og‘ir yuk avtomobillarida, K-701 hamda T-150K traktorlarida ishlatiladi.

Shina g‘ildirakka tushadigan dinamik nagruzkani kamay- tirish, g‘ildirakning tayanch yuzasi bilan ishqalanishini oshirishga mo‘ljallangan. Shina tugunga kiydiriladi va uni havo bosimi tufayli konus sirtiga ponasimon bo‘lib yopishib turadigan boltlar vositasida tutib turadi.

Shinalar quyidagi turlarga bo‘linadi:

1. 
   Oddiy profilli shina H/B = 0,9...1,0
   
2. 
   Keng profilli shina H/B = 0,6...0,9
   
3. 
   Tor profilli shina H/B = 0,7...0,88
   
4. 
   Arkali shina H/B = 0,35...0,5
   

5.Pnevmokatokli shina H/B = 0,25...0,4

Bu yerda H — shina profilining balandligi;

В — shina proflli kengligi.

Kamerali shinalar (unda havo turadigan bo‘shliq geometrik kamerada hosil bo'ladi), kamerasiz shinalardan (havo bo‘sh- lig‘i shina bilan g‘ildirak tugunida hosil bo'ladi) farq qiladi. Kamerasiz shinalar harakat xavfsizligini oshiradi, chunki ular teshilganida havo odatdagi shinalardagiga nisbatan sekin chiqadi.

Kamerali shina pokrishka, kamera va tugun tasmasini (yassi gardish) birlashtiradi. Pokrishka karkas (1), yostiq qatlam (broker) (2), protektor (3) (85-rasm, g) yondor (4) va bortlar (9) dan iborat.

Karkas pokrishkaning asosi hisoblanadi va bir necha qatlam (2 tadan 12 tagacha) korddan yasaladi. Kord — rezinalashtirilgan gazlama (paxta, kapron yoki viskoza) bo‘lib, pokrishkani tegishlicha puxta va egiluvchan qiladi. Sun'iy tolali kord juda puxta bo‘ladi.

Protektor shinaning yo‘l yoki tuproq bilan yaxshi ilashishiga imkon beradi va shinani shikastlanishdan saqlaydi. U mustahkam qalin rezina qatlamidan yasaladi, tashqi sirtiga shinaning vazifasi va qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligiga hamda ishlash sharoitiga qarab aniq shaklda joylashgan tishlar ishlanadi.

Pokrishkalar ichida po‘lat simdan yasalgan halqalar bo‘ladi. Po‘lat halqalar pokrishkaning boltlarini mustahkamlaydi va tugunga qo‘yish uchun elastik qiladi.

Yostiq qatlami (breker) karkas bilan protektor orasiga joylashgan bo‘lib, rezina bilan qoplangan 2-4 qatlam korddan iborat. U karkasning mexanik shikastlanishiga qarshiligini oshiradi va protektor bilan karkas orasidagi bogianishni yaxshilaydi. Yondor rezina sirt qatlamidan iborat bo‘lib, pokrishkaning yon devorlarini shikastlanishdan va nam o'tishdan saqlaydi. Bort lentasi rezinasimon to'qimadan ishlangan. U pokrishka chetini tugunga tegib, yeyilishdan saqlaydi.

Kamera toroidal shaklidagi germetik balondan iborat. Shina ventillari havo va suv-havo ventillariga bo'linadi. Havo ventilining asosiy detali (85-rasm, d) — zolotnik (6). U kameraga dam berilayotganda havoni o'tkazadi va kameradan havoning qaytib chiqishiga yo'l qo'ymaydi. Traktor shina-sining suv-havo ventil kamerasiga faqat havo to'ldirish uchungina emas, balki ballast suyuqlik (xloridning suvdagi yoki yilning sovuq faslida kalsiy xloridning suvdagi eritmasi) to'ldirishga ham moslashtirilgan. Suv-havo ventilining zolotnigi (3) (85-rasm, ye) korpusdagi (7) qistirmaga o'rnatilgan oboy-maga (2) burab qo'yiladi va qalpoqli gayka (5) bilan mahkam-lanadi. Kamera suyuqlik bilan to'ldirilganda oboyma va zo­lotnik olib qo'yiladi hamda korpusga maxsus moslama o'rnatiladi.

Kamera ventilli bo'lib, u orqali dam beriladi yoki chiqariladi. Avtomobillar shinalariga ballast suyuqlik ham to'ldiriladi.

Tugun lentasi — rezina qistirma bo'lib, kamerani tugunlarga tegib shikastlanish va yeyilishdan saqlaydi.

85-y rasmda oddiy shina va P (PC) turidagi shina ko'rsatilgan. P va PC turidagi shinalarda karkasning korddi bortdan bortga qarab radial joylashgan. P shinalar briyen aylanasi yo'nalishida viskoza yoki po'lat qirqma korddan qattiq qilib yasalgan. PC shinalar har xil sharoitda foydalanishga imkon beradigan, olib ko'yiladigan protektor halqalar bilan jihozlangan. Yeyilgan protektorlarni ham almashtirish mumkin. P va PC shinalar yuqori mustahkamlikka ega va xizmat muddati katta. Ularning kamchiliklari shuki, yurganda shovqin chiqaradi va yengil avtomobillarda ishlatilganida tebranadi, yurishi juda qattiq, yon turg'unligi yomon. Yetakchi g'ildiraklarning shinalari yer bilan yaxshi tishlashishi kerak. Shu maqsadda shinaning protektoriga mustahkam tishlar ishlangan. Tuproq sharoitiga qarab tishlarining shakli turlicha bo'lgan shinalar ishlatiladi. Shinalardagi tishlarning shakli va ular tuproqqa qanchalik chuqur botishidan tashq-ari tishlar o'rtasidagi oraliqning ham muhim ahamiyati bor: tishlar haddan tashqari yaqin bo'lsa, shinalarning o'z-o'zidan tozalanishi yomonlashadi, loy ko'p yopishadi va shataksirashi ortadi; tishlar o'rtasidagi oraliq juda katta bo'lsa, shinalarning yerga tegib turadigan yuzasi kamayadi va shataksirashi kuchayadi.

Shinalar o'lchamlari dyuymlarda ko'rsitaladi, yozuvlar pokrishkaning yon sirtida bo'ladi. Past bosimli shinalar quyidagicha belgilanadi: birinchi son profil kengligi V, tiredan keyingi son — g'ildirak tugunining diametri d. Masalan shinaning 12-38 markirovkasi shina past bosimli, profil kengligi 12 dyuym, tugun diametri 38 dyuym (1 dyuym = 25,4 mm), ekanligini bildiradi. Yuqori bosimli shinalar ham ikkita son bilan markalanadi, ulardagi birinchi son pokrishka­ning tashqi diametri Dni, ikkinchi son — profil kengligi V ni bildiradi (ikkalasining o'lchamlari dyuymlarda). Shinalari past bosimli traktorlarda bu o'lchamlar millimetrlarda va dyuymlarda (qavs ichida) aralash belgilanadi. Yuqori bosimli shinalardagi sonlar orasida tire o'rniga ko'paytirish belgisi qo’yiladi.

4- ilova