Topiraqtin’ mexanik quramin dala sharayatinda u’yreniw

4-a’meliy ju’mis.

Topiraqtin’ mexanik quramin dala sharayatinda u’yreniw.

Topiraqtin mexanik qurami dep-topiraq jinislarindag’I tu’rli ulken kishiliktegi mexanik elementlardin' protsent penen ispatlang’an salistirmali mug’dari. Turli mexanik elementlerdin’ mug’darina qarap topiraq ha’m jinislardin’ qa’siyetleri bir tu’rde emes.

Xa’zirgi waqitta N.A.Kachinskiydin’ju’da quramalastirilg’an ha’m paydaalaniw ushin qolay klassifikatsiyasi ken’ paydalanilmaqta:

Topiraqlar ha’m ana jinislardin’ mexanik quramina qarap

Klassifikatsiyalaw(N.A.Kachinskiy)

Mexanik quramina ko’re qisqasha atlari.	Fizik ilay(0,1mm) mug’dari,protsenti			Fizik qum (>0,01mm)mug’dari,protsent
	Topiraqlar
	Podzol tipidagi	Dasht tipindagi ha’mde qizil ha’m sari topiraqlar	Shortap ha’m ku’shli shortaplang’an topiralar		Podzol tiptegi	Dasht tipindegi ha’mde qizil ha’m sari topiraqlar	Shortap ha’m ku’shli shorlang’an
Qumlaq topiraqlar Jen’il qumaq Orta qumaq Awir qumaq	20-30 30-40 40-50	20-30 30-45 45-60	15-20 20-30 30-40		80-70 70-60 60-50	80-70 70-55 55-40	85-80 80-70 70-60
Saz topiraq Jenil saz Orta saz Awir saz	50-65 65-80 >80	60-75 75-85 >85	40-50 50-65 >65		50-35 35-20 <20	40-25 25-15 <15	60-50 50-35 <35

Soni esapqa aliw kerek ,klassifikatsiyada topiraqtin’ genetic tabiyati,olardag’I ilay fraktsiyalarinin’ struktura agregatlarina birlesiw qa’siyeti itibarg’a aling’an bolip ,bunda gumis mug’dari,qurami ha’m almasiwshi kationlar ha’m mineralogik qurami ahmiyetke iye.Bul qasiyetler qanshelli jaqsi aniqlang’an bolsa, fizik ilay mug’dari bir tur bolg’an sharayatta da ilay bo’lekshelerinin’ qasiyetleri onda ku’shlirek aniqraq boladi.Sonin’ ushin da sho’l topraqlari, qizli ha’m sari topiraqlar podzol,shortap topiraqlarg’a salistirg’anda strukturali bolg’anlig’inan,ondag’I fizik ilay bul topiraqlarda ju’da ko’birek saqlanga’nda g’ana awir mexanik quramli kategoriyag’a kiritiledi.

Demek,mexanik quramin aniqlap atirg’anda topraqlar kelip shig’iwinin’ genetik tareplerine itibar beriw lazim.

5-A’meliy ju’mis.

Topiraqtin’ granulometrik qurami.

Topiraqtin’mexanik(granulometrik) qurami taw jinislarinin’ unirawinan payda bolg’an tu’rli o’lshemdegi ha’m awirliqtag’I bo’lekshelerdin’.

Topraq mexanik qurami oni payda qiliwshi ana jinislar yaki jatqiziqlardan miyras qilip alingan boladi. Magmatik,metamorfik ,sho’gindi taw jinislarinin’ ilyuviy ha’m delyuviylardan unraw protsesste tu’rli o’lshemdegi taslar, shag’allar ha’m qumlar payda boladi.Prolyuvial,allyuvial,ko’l yaki ten’iz, lyoss ha’m lyoss ta’rizli ha’mde muzliq jatqiziqlarda qum,shan, lay ha’m kolloyd bo’leksheler payda boladi.

Topraq payda boliw protsesinde granulometrik qurami deyerlik o’zgermeydi,biraq topraq genetik qatlamlarinin’,formalaniw evolyutsiyasinda diyerli o’zgeriw mu’mkin .

Topraq mexanik quramin aniqlaw onin fizik – mexanik qasiyetlerine tasirin E.SHens, N.A.Lorenc,V.Osborn,V.V.Dokoshaev, A.A.Fadeev,V.R.Vilyams, A.N.Sabanin,V.V.Oxotin, N.A.Kashiniskiy,S.N.Rijov siyaqli topraqtaniwshilar ta’repinen uyrenilgen.

Topraq ha’m oni payda qiliwshi ana jinistin granulometrik qurami, dala ha’m loboratoriya sharayatinda bir neshe usillar menen aniqlanadi.Olar topiraqti qol alaqaninda qisip ko’riw ha’m topiraqti turli o’lshemdegi elekler arqali elew ,suwda aralastirip suspenziya aliw ,tsentrafuza (tseparatorlardan)ha’m basqa elektronika aspab u’skenleri ja’rdeminde aniqlaw mu’mkin.Topiraq bo’leksheleri organik ha’m meniral zatlardan ibarat bolg’anigin ushin olardi ajiratiwda koagulyatlardan azat etiw kerek.Koagulyatlar karbanat, gu’mis, kolloyd birikpelerden quram tapqani ushin olardi kushli kislata yaki tiykar menen maydalawg’a tuwra keledi. Buring’I SSSR da’wirinde topirqtin granulometrik ha’m mikroagregat qurami N.A.Kachnskiy usili menen topiraq maydalanip,suwda aralatiriladi ha’m Stoks formulsinan paydalanip, qum ,shan’,ilay,bo’leksheleri aniqlanadi.

V-bo’lekshenin’ suwda eriw tezligi.

r-bo’lekshenin’ radiusi

D₁-bo’lekshenin’ salistirmali awirlig’i

D₂-suyiqliqtin salistirmali awirlig’i

q-jer tartisiw ku’shi tezligi (98sm\sek)

h-suyiqliq jabisqaqlig’i.

Koagulyantlar sipatinda geksa ha’m metafosfat natriydan paydalaniladi.Topiraqtin granulometrik qurami N.A Kachinskiy ha’m V.V.Oxotin islep shiqqan tasnif boyinsha aniqlanadi ha’m belgilenedi.

Kolloyd bo’leksheler	<0.25mk
Kolloyd aldi bo’leksheleri	0,25-1mk
Ilay bo’leksheleri	0,001-0,01mk
Iul bo’leksheleri	0,005-0,01mk
Shan’ bo’leksheleri	0,01-0,25mk
Qum bo’leksheleri	025-1-2mk
Shag’al bo’leksheleri	2-40mm
Shag’irtas bo’leksheleri	>4-5sm
taslar	20sm

N.A .Kachenskiy ta’repinen topiraq mintaqasiga binoan podzol ,sho’l ,shortap, taypadag’I topiraqlardin’ mexanik quramina qarap keste islep shiqti:

Fizik ilay <0,01mm% 0-5-qum 5-10-bog’liq qum 10-20-qumli 20-30-jenil qumlaq 30-45-ortasha qumlaq 45-60-awir qumlaq 60-75-jen’il ilay 75-85- ortasha ilay >85- awir ilay

Shol zonalar ushin Qum(0,01mm)jiyindisi% 100-95 qum 95-90 bog’liq qum 90-80-qumli 80-70-jen’il qumlaq 70-55-ortasha qumlaq 55-40-awir qumlaq 40-25-jen’il ilay 25-15-ortasha iay <15 – awir ilay

6-a'meliy

Topiraq monolitlerin aliwdi u'yreniw. Turli labaratoriya analizlerin o’tkeriw ha’m topiraqlardin’ du’zilisin uyreniw maqsetinde o’tkeriletug’in a’meliy shinig’iwlar ushin adette dala sharayati topiraq u’lgileri ha’m monolitler alinadi. Topiraq u’lgileri eki tu’rde: tabiyiy du’zilisi buzilg’an (to’gilgen shashilg’an yamasa qutig’a saling’an) topiraqlar ha’m profilinin’ buzilmag’an bloklar formasinda-moolitler formasinda boladi. Qutig’a saling’an ha’m monolit u’lgileri bolsa topiraqtin’ suw fizikaliq qa’siyetlerin aniqlaw, motfologik qa’siyetlerin uyreniw, ameliy shinig’iwlar u’yreniw ha’m laboratoriyadag’I topiraqlar ekspontlarin toltiriw ushin isletiledi.

Topiraq monoloti ha’r tu’rli topiraqlardin’ qasiyetlerin quramaliraq ha’m har tarepleme uyreniwge imkan beredi.