|
7.3. Талаб миқдори ва таклиф миқдори ўртасидаги
нисбатнинг ўзгариши. Бозор мувозанати
Биз юқорида турли омиллар таъсирида талаб ва таклиф миқдорининг
ўзгариб туришини кўрдик. Лекин талаб билан таклиф миқдорлари бир-
бирлари билан доимо маълум нисбатда бўлади, бу нисбатлар ўзгариб туради.
Баъзан талаб таклиф миқдоридан ошиб кетиб, нарх кўтирилса, айрим пайтда
таклиф талаб миқдоридан ошиб кетиб, нарх пасайиб кетади.
Талаб миқдори билан таклиф миқдори бир-бирига тенг бўлган
ҳолат бозор мувозанати дейилади
.
Бозор мувозанати вужудга келган
ҳолда шаклланган нарх бозор нархи дейилади.
Баъзан уни
мувозанатлашган нарх
деб ҳам юритилади. Бозор мувозанати ва
мувозанатлашган нарх доимо мавжуд бўлмайди, уларга таъсир қилувчи
кўплаб омиллар мувозанатнинг бузилишига сабаб бўлади. Аммо
иқтисодиётда бозор мувозанатига интилиш доимо мавжуд бўлади.
Талаб
ва
таклиф
тушунчалари
та
ҳ лили
бизга
сотувчи
ва
харидорлар
манфаатининг
мувофи
қ
келишини
қ араб
чи
қ иш
имконини
беради
.
Бундай
мувофи
қ лик
ўз
ифодасини
мувозанатлашган
нархда
топади
.
Олдинги
бандларда
кўриб
чи
қ
илган
бозор
талаби
ва
таклифи
эгри
чизи
қ ларини
битта
графикка
жойлаштириб
,
бозорнинг
мувозанатлашган
ну
қ тасини
ҳ осил
қ иламиз
(7.4-
чизма
).
7.4-
чизма
Бозор
мувозанати
P,
700
600
500
400
300
200
100
0
сўм
D
ортиқча ишлаб чиқариш
S
E
S
тақчиллик
D
10 20 30 40 50 60 Q,
157
тонна
Графикда
Е
ну
қ тага
мувозанатлашган
нарх
(
Н
м
)
ва
ма
ҳ сулотнинг
мувозанатлашган
ми
қ дори
(
М
м
)
мос
келади
.
Яъни
,
картошка
нархи
500
сўм
бўлганда
,
харидорлар
30
тонна
картошкани
сотиб
олишга
,
сотувчилар
эса
30
тонна
картошкани
бозорга
чи
қ аришга
тайёр
ва
бундай
имкониятга
эгадирлар
.
Нархнинг
400
сўм
даражасида
сотувчилар
ва
харидорлар
а
ҳ воли
бутунлай
ўзгаради
:
сотувчилар
фа
қ ат
20
тонна
картошкани
сотишга
,
харидорлар
эса
50
тонна
сотиб
олишга
тайёр
бўладилар
ва
ҳ оказо
.
Графикда
нархнинг
700
сўм
даражасидаги
бозор
ҳ олати
товарлар
орти
қ ча
ишлаб
чи
қ арилишини
кўрсатади
ва
тўйинган
бозорни
ифодалайди
.
Аксинча
, 300
сўм
даражасидаги
бозор
ҳ олатида
товар
та
қ чиллиги
(
дефицит
)
вужудга
келади
ва
та
қ чил
товар
бозорини
тавсифлайди
.
Бозор
мувозанатини
ўзига
хос
математик
тенглик
сифатида
ҳ ам
ифодалаш
мумкин
:
Т
б
=
Т
ф
=
Н
м
=
М
м
,
бу
ерда
:
Т
б
–
талаб
,
Т
ф
–
таклиф
,
Н
м
–
мувозанатлашган
нарх
,
М
м
–
товарнинг
мувозанатли
ми
қ дори
.
Мувозанатлашган
нархнинг
мо
ҳ иятини
тушуниш
учун
ва
қ т
омили
катта
а
ҳ амиятга
эга
бўлади
.
Ш у
сабабли
бозордаги
бир
зумлик
,
қ исқ а
даврли
ва
узо
қ
даврли
мувозанат
ҳ олатларини
фар
қ лаш
зарур
.
Бир
зумлик
мувозанат
учун
та
қ дим
қ илинадиган
товарларнинг
ўзгармас
ёки
доимий
ми
қ дори
хос
.
Бу
ишлаб
чи
қ аришнинг
бозор
вазиятига
тез
,
бирданига
мослаша
олмаслиги
билан
бо
ғ лиқ
.
Қ
ис
қ а
даврли
мувозанат
ва
қ тинчалик
амал
қ илувчи
омиллардан
фойдаланиш
ор
қ али
ишлаб
чи
қ ариш
ва
таклифни
кўпайтириш
имкониятини
та
қ озо
қ илади
.
Бундай
ва
қ тинчалик
омилларга
иш
ва
қ тидан
таш
қ ари
(
масалан
,
дам
олиш
ва
байрам
кунлари
)
ишлаш
,
иш
сменасини
кўпайтириш
каби
тадбирлар
киради
.
Узо
қ
даврли
мувозанатни
таъминлаш
узо
қ
муддатли
даврда
амал
қ илувчи
омиллардан
фойдаланишни
та
қ озо
қ илади
.
Бунда
ишлаб
чи
қ аришни
қ айта
қ уроллантириш
,
янгилаш
ва
қ ўшимча
қ увватларни
158
вужудга
келтириш
билан
бо
ғ лиқ
инвестициялар
ҳ ақ ида
гап
боради
.
Бу
даврда
янги
корхоналарни
қ уриш
ҳ ам
мумкин
бўлади
.
Истеъмолчининг
товар
нархларининг
ўзгаришига
сезгирлик
даражасини
ани
қ лашда
нарх
бўйича
эгилувчанлик
тушунчасидан
фойдаланилади
.
Айрим
ма
ҳ сулотлар
нархидаги
унча
сезиларли
бўлмаган
ўзгаришлар
сотиб
олинадиган
ма
ҳ сулот
ми
қ дорида
катта
ўзгаришлар
бўлишига
олиб
келиши
мумкин
.
Бундай
ма
ҳ сулотларга
талаб
нисбатан
эгилувчан
дейилади
.
Бош
қ а
хил
ма
ҳ сулотлар
нархидаги
сезиларли
ўзгариш
харид
ми
қ дорида
фа
қ ат
катта
бўлмаган
ўзгаришларга
олиб
келиши
мумкин
.
Талаб
ҳ ажмига
таъсир
қ илувчи
бош
қ а
омиллар
ўзгармай
қ олган
шароитда
нархнинг
бир
фоизга
ўзгариши
талабнинг
неча
фоизга
ўзгаришини
ифодаловчи
кўрсаткич
талабнинг
нарх
бўйича
эгилувчанлиги
кўрсаткичи
дейилади
.
Бу
кўрсаткич
кўпинча
оддий
қ илиб
талабнинг
эгилувчанлиги
деб
аталади
.
Талабнинг
нарх
бўйича
эгилувчанлиги
(
Э
т
)
даражаси
қ уйидаги
формула
бўйича
ҳ исобланади
:
P
Q
Э
Т
,
Бу
ерда
:
Q –
талаб
ми
қ дорининг
фоизли
ўзгариши
;
Р
–
нархларнинг
фоизли
ўзгариши
.
Талабнинг
нарх
бўйича
эгилувчанлиги
товарнинг
муайян
нарх
даражаси
учун
ало
ҳ ида
ҳ исобланади
.
Масалан
, 7.1-
жадвал
асосида
картошкага
талабнинг
нарх
бўйича
эгилувчанлигини
кўриб
чи
қ айлик
.
Маълумотлардан
кўринадики
, 1
кг
картошка
нархи
700
сўмдан
600
сўмга
тушганда
бозор
талаби
ми
қ дори
10
тоннадан
20
тоннага
қ адар
ортган
.
Бундай
ҳ олда
талаб
эластиклиги
:
7
700
100
:
10
10
Т
Э
га
тенг
.
Яъни
,
картошка
нархининг
1
фоизга
пасайиши
унга
бўлган
талаб
ми
қ дорининг
7
фоизга
ўсишига
олиб
келган
.
Ю
қ орида
таъкидлаганимиздек
,
товарнинг
ҳ ар
бир
муайян
нарх
даражаси
учун
талабнинг
нарх
бўйича
эгилувчанлиги
кўрсаткичлари
фар
қ ланади
.
Ж умладан
,
жадвалдаги
маълумотлар
бўйича
,
картошка
нархи
600
сўмдан
500
сўмга
пасайганда
талаб
эгилувчанлиги
кўрсаткичи
3%
ни
,
500
сўмдан
400
сўмга
пасайганда
3,3%
ни
ташкил
этади
ва
ҳ
.
к
.
Талаб
эгилувчанлигини
белгилаб
берувчи
бир
қ атор
омиллар
мавжуд
.
Уларнинг
асосийлари
қ уйидагилар
:
1.
Ўринбосар
товарларнинг
мавжудлиги
.
Одатда
муайян
турдаги
э
ҳ тиёжни
бир
қ атор
товарлар
билан
қ ондириш
имконияти
мавжуд
бўлади
.
Масалан
,
қ ишда
сову
қ дан
са
қ ланиш
учун
пальто
билан
бир
қ аторда
куртка
,
плашч
ва
бош
қ а
исси
қ
кийимлардан
фойдаланиш
мумкин
.
Ёки
бирор
жойга
саё
ҳ атга
бориш
учун
самолёт
билан
бир
қ аторда
тезюрар
поезд
,
автомобилдан
фойдаланиш
мумкин
.
Бу
ўринда
159
куртка
,
плашч
ва
бош
қ а
исси
қ
кийимлар
пальтонинг
,
тезюрар
поезд
,
автомобиль
самолётнинг
ўринбосар
товарлари
ҳ исобланади
.
Агар
бирор
товарнинг
бош
қ а
ўринбосар
товарлари
қ анчалик
кўп
бўлса
,
унга
бўлган
талаб
шунчалик
кўп
эгилувчан
бўлади
.
Ж умладан
,
соф
ра
қ обатли
бозорда
таклиф
қ илинадиган
товарларнинг
ўринбосар
товарлари
жуда
кўп
бўлиб
,
шу
сабабли
ҳ ар
бир
ало
ҳ ида
сотувчи
ма
ҳ сулотларига
талаб
бутунлай
эгилувчан
ҳ исобланади
.
2.
Товар
қ иймати
нинг
истеъмолчи
даромадидаги
салмо
ғ и
.
Истеъмолчи
даромадида
товар
қ иймати
қ анчалик
катта
ўринни
эгалласа
,
унга
талаб
шунчалик
ю
қ ори
эгилувчан
бўлади
.
Масалан
,
дафтар
ёки
қ алам
нархининг
10
фоизга
ўсиши
бир
неча
сўмни
ташкил
қ илади
ва
бу
талаб
қ илинаётган
товар
ми
қ дорида
жуда
кам
ўзгариш
бўлишига
олиб
келади
.
Ш у
билан
бирга
,
автомобиль
ёки
уй
нархининг
10
фоизга
ўсиши
бир
неча
миллион
сўмни
ташкил
қ илиши
мумкин
.
Нархларнинг
бундай
ошиши
жуда
кўп
оилалар
бир
неча
йиллик
даромадининг
катта
қ исмини
ташкил
қ илади
ва
,
айтиш
мумкинки
,
бу
сотиб
олинадиган
ма
ҳ сулот
ми
қ дорини
сезиларли
равишда
камайтиради
.
3.
Do'stlaringiz bilan baham: |
