To‘lov va hisob-kitob balanslari reja

Kapital 
harakati 
balansi
=
Aktivlarni 
sotishdan 
tushumlar 
–
Chetdan aktivlarni sotib 
olish uchun qilingan 
xarajatlar 
Chet elga aktivlarini sotish mamlakatning chet el valuta zaxiralarini ko’paytiradi, 
aksincha, sotib olish ularni kamaytiradi. 
Kapital harakati hisobvarag’idagi ijobiy qoldiq mamlakatga sof kirib keladigan kapital 
oqimini aniqlab beradi. 
Aktivlarni sotib olish uchun qilingan xarajatlar chetga ularni sotishdan tushgan 
daromadlardan yuqori bo’lsa, kapitalning oqib ketishi hisobvarag’idagi taqchillikni 
ko’rsatadi. 
Joriy to’lov balansidagi kapital harakati balansi haqidagi ma’lumot umumiy yoki rasmiy 
balansda umumlashtiriladi. 
Aynan umumbalans qoldig’i, odatda, to’lov balansi qoldig’i deb ham ataladi. 
To’lov balansining taqchilligini Markaziy bankning rasmiy rezervlarni qisqartirish 
hisobidan moliyalashtirish mumkin. Bu holatda ichki bozorda xorijiy valutaga bo’lgan taklif 
oshadi. Bu operatsiyalar eksportga monand hisoblanadi, balansning kredit tomonida 
qo’shuv ishorasi (hatto bu operatsiya tufayli Markaziy bankning valuta zaxirasi kamaysa 
ham) bilan hisobga olinadi. Bunday holda ichki bozordagi xorijiy valuta nisbatan taklifining 
bir muncha kamayishi, uning almashuv kursining oshishiga olib keladi. Bu iqtisodiyotning 
mutanosiblashuviga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Aksincha, to’lov balansining aktiv qoldig’i Markaziy bank rasmiy valuta rezervlarining 
o’sishi bilan kuzatiladi. Bu bo’lsa, debetda minus ishora bilan aks ettiriladi, chunki bu 
operatsiya ichki bozordagi xorijiy valuta taklifini kamaytiradi va importga monand 
hisoblanadi. Bunda ichki bozordagi milliy valuta taklifining nisbatan ko’payishi, uning 
almashuv kursi esa bir muncha pasayishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotga 
rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. 
Markaziy bankning xorijiy valutani bunday oldi-sotdilari rasmiy rezervlar bilan 
operatsiyalar deyiladi. Bu operatsiyalar qoidaga ko’ra Markaziy bank tomonidan 
belgilangan valuta kursi rejimini ushlab turish uchun o’tkaziladi. Rasmiy rezerv bilan 

---

operatsiyalar natijasida joriy hisoblar qoldig’ining summasi kapital harakati hisobvaraq va 
rezerv miqdorining o’zgarishi nolga teng bo’lishi kerak. 
Umumiy balans taqchilligi mamlakatga xorijiy valuta oqimining ko’payishiga, profitsiti 
esa uning kamayishiga olib keladi. 
Mamlakat umumiy balansida taqchillik mavjudligi uning Markaziy bank faoliyati bilan 
bog’liq. Agar Markaziy bank xorijiy valutani sotib olmagan va sotmagan bo’lsa, u valutalar 
almashuv kursini to’lov balansi taqchilligi yoki ijobiy qoldig’ini bartaraf qilish darajasida 
avtomatik ravishda belgilashi mumkin. Kapital harakati balansining ijobiy qoldig’i joriy 
qoldiq operatsiyalarini moliyalashtirish, aksincha, joriy operatsiyalar aktiv kapital harakati 
balansi taqchilligini moliyalashtirayotgan bo’lar edi. 
To’lov balansini tuzishda quyidagi qoidalar qabul qilingan: 
–
Eksportdan olinadigan daromadlar va xorijdan keladigan,to’lanadigan foizlar 
to’lovlaridan daromadlar joriy operatsiyalar hisobvarag’idan «plus» ishora bilan 
belgilanadi. 
–
Importga to’lovlar va xorijiy majburiyatlar bo’yicha foizto’lovlari joriy operatsiyalar 
hisobvarag’ida «minus» ishora bilan belgilanadi. 
–
Xorijliklarga moliyaviy talablarning o’sishi, xorijliklaroldidagi majburiyatlarning 
kamayishi va kapitalning chiqib ketishi kapital harakati balansida «minus» ishora bilan 
belgilanadi. 
–
Xorijliklarga 
moliyaviy 
talablarning 
kamayishi 
va 
xorijliklaroldidagi 
majburiyatlarning ko’payishi kapital harakati balansida «plus» ishora bilan belgilanadi. 
Ba’zan statistik hisob-kitoblardagi har xilliklar ham to’lov balansining nollik natija 
olmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Agar xalqaro bitim alohida belgilanganda, unda 
moddalar sabablarga ko’ra balanslashgan (tenglashgan) bo’lishi mumkin. Lekin bitimlar 
amalga oshirilishiga qarab balansda aks ettiriladi. Balans tuzish bilan shug’ullanayotgan 
mutaxassislar aksariyat hollarda savdo (eksport va import) oqimlarini va kapital oqimlarini 
(qolgan dunyoga nisbatan haqiqiy moliyaviy talablarning o’zgarishi) alohida hisobga 
oladilar. Ular xalqaro tovar oqimlari to’g’risida bojxona xizmatlaridan hisobotlar, moliya 
bozorlaridan – talablarni o’zgarganligi to’g’risida va xorijliklar oldidagi majburiyatlar 
to’g’risida hisobotlar oladilar. Lekin ko’plab savdo-moliya bitimlari ayrim hollarda bu 

---

hisobotlardan tashqarida qolib ketadi, chunki bu bitimlarning soni ko’p va ularning 
barchasini hisobga olish qiyin. Ba’zan bu bitimlarni yashirish hollari (pullarni yashirish, 
noqonuniy pullarning kelib tushishi, shubha tug’diruvchi holatlarni berkitish yoki 
soliqlardan qochish) ham uchrab turadi. Mazkur sabablarga ko’ra to’lov balansida maxsus 
modda mavjud (xatolar va tushirib qoldirilganlar). Unda joriy operatsiyalar hisob 
raqamidagi teng summa va kapital harakati balansi aks etgan, lekin qarama-qarshi belgi 
bilan va hisob raqamlardagi barcha moddalar xususan, «Xatolar va tushirib qoldirilganlar» 
moddasi nollarga tenglashtiriladi. Odatda, bu moddadagi ko’rsatilgan summalar katta emas 
va o’zgarmasdir. 
Agar «Xatolar va tushirib qoldirilganlar»ning summasi tez o’sib ketsa, to’lov balansini 
tuzayotganda tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilarining hisobotlari to’liq taqdim 
etilganligidan, nazorat sust olib borilayotganligidan va kapital chiqimi yoki kirimining to’liq 
ro’yxatdan o’tkazilmayotganligidan dalolat beradi. 
Misol uchun AQShda o’tgan oxirgi o’n yillikda «Xatolar va tushirib qoldirilganlar» 
moddasi «+» belgisi bilan berilgan. Juda ko’p mutaxassislar buni xorijliklar AQShga o’z 
aktivlarini joylashtirayotganligidan dalolatdir, deb xulosa qilishmoqda. Lekin ko’p hollarda 
kerakli tashkilotlarga bu haqda xabar berishmaydi. Natijada, ko’rsatib o’tilgan kapital 
oqimlari past bo’lib chiqadi, kapital harakati balansida muhim hisob-kitoblar chetda 
qolishiga olib keladi. 

---

Adabiyotlar ro’yxati