To‘lov balansi- ma’lum bir vaqt mobaynida chorak, yarim yil, bir yil va h k

To‘lov balansi– ma’lum bir vaqt mobaynida (chorak, yarim yil, bir yil va h.k.) bir mamlakat va unda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralarining boshqa mamlakatlardagi korxonalar, jismoniy shaxslar va davlat idoralari bilan amalga oshirgan barcha iqtisodiy operatsiyalarini o‘zida aks ettiruvchi statistik hisobotdir. Masalan, tovar va xizmatlarni eksport yoki import qilish, boshqa bir davlatga kredit berish yoki jalb etish, kredit bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish, xalqaro pul o‘tkazmalari, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha xalqaro savdolar va boshqalar shular jumlasidandir. Ushbu hisobot mamlakat tashqi iqtisodiy holatini tahlil qilish va unga oid pul-kredit, valyuta siyosati kabi makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish uchun muhim statistik asos vazifasini o‘taydi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasining tasnifiga binoan, to‘lov balansi joriy operatsiyalar hisobi, kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobi, moliyaviy operatsiyalar hisobi hamda sof xatolar va yo‘qotishlar kabi tarkibiy qismlardan iborat.
Tovarlar va xizmatlar eksporti va importi, bir mamlakatning xorijda ishlovchi hamda o‘sha davlatda ishlovchi chet ellik ishchilarning daromadlari va xarajatlari, bir mamlakatning tashqi aktivlari va majburiyatlari bo‘yicha qo‘lga kiritgan yoki to‘lab berishi lozim bo‘lgan daromadlari, shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalari, grantlar va insonparvarlik yordamlari va boshqa operatsiyalar to‘lov balansining joriy operatsiyalar hisobida aks etadi.
Bundan tashqari, bir mamlakatdagi korxonaning boshqa bir mamlakat korxonasiga katta miqdorda bag‘araz moliyaviy resurs taqdim etishi yoki ixtiyoriy ravishda qarzidan voz kechishi kabi kapital transfertlari hamda yer, tabiiy resurslar, shartnomalar, marketing ishlanmalari kabi ishlab chiqarilmagan nomoliyaviy aktivlar savdolari to‘lov balansining kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisobida jamlanadi.
Shuningdek, mamlakatlar o‘rtasidagi aktivlar va majburiyatlar bilan bog‘liq operatsiyalar to‘lov balansining moliyaviy operatsiyalar hisobida yuritiladi. Moliyaviy hisob to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalar, moliyaviy derivativlar (svop, opsion va h.k.), boshqa investitsiyalar (valyuta va depozitlar, savdo kreditlari hamda avanslari va boshqalar) va rezerv aktivlaridan iborat.
Nazariy jihatdan, joriy hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblari saldosi yig‘indisi moliyaviy hisobning saldosiga teng bo‘lishi lozim. Ammo, amaliyotda hisobot shakllanishida foydalaniladigan ma’lumotlar turli manbalardan olinishi, aktiv va majburiyatlar qiymatining o‘zgarishi va boshqa o‘zgarishlar to‘lov balansi qismlarining nomutanosibligiga olib keladi. Ushbu nomutanosibliklar to‘lov balansida sof xatolar va yo‘qotishlar sifatida ko‘rsatiladi.

Markaziy bank taqdim etgan “O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi, xalqaro investitsion pozitsiyasi va tashqi qarzi” nashriga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi yakunlari bo‘yicha joriy operatsiyalar hisobining defitsiti o‘tgan yilning mos davriga nisbatan deyarli ikki martaga qisqargan bo‘lib, 1,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. Defitsitning qisqarishi eksportning o‘sish sur’atlari importnikiga nisbatan yuqoriroq bo‘lgani bilan izohlanadi.
Joriy operatsiyalar hamda kapital bilan bog‘liq operatsiyalar hisoblaridagi defitsitlar moliyaviy operatsiyalar hisobi evaziga moliyalashtiriladi. Masalan, joriy operatsiyalar hisobi defitsitining asosiy manbalaridan biri bo‘lgan savdo balansi defitsiti (import hajmining eksport hajmidan ortiqligi) asosan moliyaviy operatsiyalar hisobidagi investitsiyalar va qarzlar evaziga qoplanadi.
O‘zbekiston misolida ko‘radigan bo‘lsak, Markaziy bank ma’lumotiga ko‘ra, 2019 yilning 9 oyi davomida amalga oshirilgan tovarlar importning katta qismini (32%) mashinalar, uskunalar hamda mexanizmlar tashkil qilmoqda. Ushbu mahsulotlar uchun to‘lovlar asosan moliyaviy hisobdagi jalb qilinayotgan investitsiyalar hamda tashqi qarzlar evaziga moliyalashtirildi.
Jahon tajribasida to‘lov balansi hisoboti asosan Markaziy bank yoki Statistika qo‘mitasi (Statistik idora) tomonidan shakllantiriladi va har chorakda foydalanuvchilarga taqdim qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2018 yildan boshlab to‘lov balansi bo‘yicha statistik hisobotni Xalqaro valyuta fondining To‘lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiya bo‘yicha qo‘llanmasining oltinchi nashriga asosan shakllantiradi va Kengaytirilgan ma’lumotlarni tarqatishning umumiy tizimida o‘rnatilgan muddatlarda tahliliy ko‘rinishdagi nashr bilan birgalikda jamoatchilik uchun taqdim qiladi.
Savdo balansi (tovarlar va xizmatlar) va birlamchi daromadlarning manfiy saldosi (8,2 mlrd. dollar) ikkilamchi daromadlarning ijobiy saldosi (5,1 mlrd. dollar) hisobiga qisman qoplandi.
Moliyaviy hisobning manfiy saldosi 4 mlrd. dollarni tashkil etib, bu ko‘rsatkich rezidentlarning moliyaviy majburiyatlari ortishi (11,0 mlrd. dollar) hamda ular tomonidan aktivlarning qabul qilinishi (7,0 mlrd. dollar) oqibatida hosil bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining kreditlar va qarzlar ko‘rinishidagi sof tashqi qarzi 20 foizga oshib, 2019 yilga nisbatan 7,1 mlrd. dollarga ko‘paydi hamda 2021 yilning 1 yanvar holatiga 30,0 mlrd. dollarni tashkil etdi. Bunda, qarzlarning jalb qilinishi asosan davlat va bank sektorlari hissasiga to‘g‘ri keladi.
Bundan tashqari, davlat va bank sektorlari tomonidan 1,4 mlrd. dollarga teng portfel investitsiyalar xalqaro bozorlarida baholangan qarz instrumentlarini (yevrobondlarni) joylashtirish orqali jalb qilindi.
O‘zbekiston Respublikasiga chet eldan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 1,7 mlrd. dollarni tashkil qildi (2,3 mlrd. dollar 2019 yilda). Shu bilan birga, sof investitsiyalar (mahsulot taqsimotiga oid bitimlar bo‘yicha operatsiyalar bundan mustasno) – 1,8 mlrd. dollarni, bosh ofisdan jalb qilingan qarz instrumentlari – 153,2 mln. dollarni, mahsulot taqsimotiga oid kelishuvlar asosida ishlayotgan korxonalarining investitsiyalari pasayishi – 276,1 mln. dollarni tashkil qildi.
Koronovirus pandemiyasining davom etayotgani sababli iqtisodiy noaniqlik chet eldan
investitsiyalarni jalb qilish sur’atlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Chet el valyutasidagi zaxira aktivlari bilan bog‘liq bo‘lgan valyuta aktivlari bo‘yicha opersiyalar xajmi 1,7 mldr. dollarga yetdi. Xalkaro bozorlarda oltinning narxi o‘sganligi sababli (25.1%, 1511,5 dan 1891,1 doll/tr.uns.gacha), O‘zbekistonning oltin zaxirasi ko‘payib, 2021 yil 1 yanvar holatiga 34,9 mlrd. dollariga yetdi.
Asosiy savdo hamkor mamlakatlarining valyutalariga nisbatan so‘mning ikki tomonlama real ayirboshlash kursi indeksining bazis davrga nisbatan tushishi O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan tovarlar narxlarini asosiy hamkor mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovarlarga nisbatan arzonlashtirib, eksportni qo‘llab quvvatlash darajasida bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining sof xalqaro investitsion pozitsiyasi 2020 yilning oxirida 20,4 mlrd. dollarni tashkil etdi. Xalqaro investitsion pozitsiyasining iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha tahlili shuni ko‘rsatdiki, yil yakunlari bo‘yicha davlat boshqaruvi sektori hamda boshqa sektorlar “sof kreditor” pozitsiyasini saqlab qolgan bo‘lsa, bank sektori “sof qarzdor” pozitsiyasini egallab turibdi.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi qarzining umumiy hajmi 2021 yil 1 yanvar holatiga 33,8 mlrd. dollarni tashkil qilib, shulardan 21,3 mlrd. dollari davlat tashqi qarzi hamda 12,5 mlrd. dollari davlat tomonidan kafolatlanmagan tashqi qarz hisoblanadi.
To'lovlar balansi mamlakat aholisi tomonidan amalga oshirilgan barcha xalqaro moliyaviy bitimlar rekordidir. Mamlakatning to'lov balansi uning importi uchun pul to'lash uchun etarli mablag' yo'qligini aytadi. Shuningdek, mamlakatda uning o'sishiga pul to'lash uchun etarlicha iqtisodiy mahsulot ishlab chiqaradimi yoki yo'qmi. BOP har chorak yoki bir yil uchun hisobot qilinadi.

To'lovlar balansi taqchilligi mamlakat eksport qilishdan ko'ra tovarlar, xizmatlar va kapitalni import qiladi . Uni boshqa mamlakatlardan import qilish uchun to'lashi kerak. Qisqa muddatda bu mamlakatning iqtisodiy o'sishini yoqtiradi. Bu ta'lim uchun to'lanadigan maktab kreditini olish kabi. Sizning kutilgan yuqori darajadagi maoshingiz sarmoyaga arziydi.

Uzoq muddatli istiqbolda mamlakat dunyodagi iqtisodiy ishlab chiqaruvchi emas, aniq iste'molchi bo'ladi. Kelajakda o'sish uchun sarmoya o'rniga iste'mol uchun pul to'lash uchun qarzga kirish kerak bo'ladi. Agar defitsit etarli darajada davom etsa, mamlakat o'z kreditorlarini to'lash uchun o'z aktivlarini sotishi kerak. Ushbu aktivlarga tabiiy resurslar , er va tovarlar ,
To'lovlar balansi profitsiti mamlakat import qilgan mahsulotlardan ko'proq eksport qiladi. Uning hukumati va aholisi himoyachilardir. Ular barcha mahalliy ishlab chiqarishlarni to'lash uchun etarlicha kapitalni ta'minlaydilar. Ular hatto mamlakat tashqarisida qarz berishlari mumkin.
Qolgan davrda profitsit iqtisodiy o'sishni oshiradi. Buning sababi, o'z mahsulotlarini sotib oladigan mamlakatlarga qarz berishdir. Bu o'z fabrikalarini kuchaytirib, ko'proq odamlarni yollashga imkon beradi.
Uzoq muddatda mamlakat eksportga yo'naltirilgan o'sishga juda bog'liq. U o'z fuqarolarini ko'proq sarflashga undashlari kerak. Bozorning katta ichki bozori mamlakatni valyuta kurlarındaki o'zgarishlardan himoya qiladi. Bundan tashqari, kompaniyalari sinov bozorida o'z xalqini ishlatib, mahsulot va xizmatlarni rivojlantirishga imkon beradi.
BOP komponentlari
To'lovlar balansi uch qismdan iborat. Ular moliyaviy hisob , kapital hisob raqami va joriy hisob hisoblanadi . Moliyaviy hisobotda aktivlarning xalqaro mulkdorlik o'zgarishi tasvirlangan. Sarmoya hisobiga iqtisodiy chiqimlarga ta'sir qilmaydigan har qanday moliyaviy operatsiyalar kiradi. Joriy hisob xalqaro savdoni, investitsiyalar bo'yicha sof daromadni va to'g'ridan-to'g'ri to'lovlarni o'lchaydi. Mana, to'lov komponentlari balansi va ular birgalikda ishlash qanday.

• 
  Moliyaviy hisob
  

Moliyaviy hisob bo'yicha chora-tadbirlar 1) chet el aktivlarining ichki egaligida va 2) ichki aktivlarning xorijiy egaliklarida o'zgaradi. Agar chet el mulkdorlari mahalliy mol-mulkka nisbatan ko'proq bo'lsa, u moliyaviy hisobdagi kamomadni yaratadi. Bu mamlakat o'z aktivlarini oltin , tovar va korporativ qimmatli qog'ozlar kabi sotish bilan shug'ullanadi, ya'ni tashqi aktivlarni sotib olishdan ko'ra tezroq.


 Savdo balansi mamlakatning importi va eksportini o'lchaydi. Bu hisob-kitoblarning eng katta qismi bo'lib, u o'zini to'lovlar balansining eng katta komponentidir. Ko'pgina davlatlar savdo kamomadidan qochishga urinmoqdalar, lekin bu rivojlanayotgan mamlakatlar uchun yaxshi narsa. Bu ular ortiqcha saqlab qolsalar, ularni imkon qadar tezroq o'sishga yordam beradi

• 
  Savdo balansi: AQSh importi va eksporti
  

2016 yilda Qo'shma Shtatlar xorijiy davlatlar bilan 4,9 trln. AQSh dollariga sotgan. Ushbu eksport 2,2 trln. AQSh dollariga, import esa 2,7 trln. Bu uchinchi yirik eksportchi, biroq eng yaxshi importchi. Uning hajmi va boyligi bilan u ko'proq eksport qilish kerak. AQSh eksportining asosiy muammolaridan biri boshqa mamlakatlarda turmush darajasining pastligi. Ular o'z ishchilarini kamroq to'lashlari uchun narsalarni arzonlashtirishi mumkin.

Nima uchun uyda hamma narsani qilolmaymiz? Biz mumkin, lekin ular juda qimmatga tushadi. Aksariyat odamlar AQSh ishlarini qutqarish uchun ko'proq pul to'lashga tayyor emaslar. AQSh importi mahalliy ishlab chiqarilgan mahsulotlarga nisbatan kamroqdir. Amerika beshta mamlakatdan o'z mahsulotlarining yarmidan ko'pini import qiladi .

 

•