Tog‘ jinslarining asosiy xossalari

Aim.uz

Tog‘ jinslarining asosiy xossalari

Tog‘ jinslarining zichlik, mexanik va kon-texnologik xossalarini o‘rganish. Tog‘ jinslari xossalarining tasniflanishi.

Reja:

1. 
   Tog‘ jinslari xossalarining tasniflanishi.
   
2. 
   Tog‘ jinslarining mustahkamlik xossalari.
   
3. 
   Tog‘ jinslarining mexanik xossalari.
   
4. 
   Tog‘ jinslarining kon-texnologik xossalari.
   

Tog‘ jinslari xossalarining tasniflanishi.

Tog‘ jinslarining fizikaviy xossalari miqdori, ularning er yuzi materiallarining shu qadar keng vujudga kelishi va boshqa ob’ektlar bilan ta’sirlashishidan hosil bo‘ladi. Biroq kon ishlar amaliyotining diqqat e’tibori, bu xossalardan tashqari zamonaviy konchilik texnologiyasi jarayonlari bilan bevosita bog‘langan. Geomexanikada birinchi navbatda, tog‘ jinslarining mexanik va mustahkamlik xossalari, shuning bilan birgalikda tog‘ jinslari massivida kuchlanishlarni aniq taqqoslash mumkin bo‘lgan kuchlanganlik holatlarini baholash yoki ularning ko‘rinish holati etarli darajada bo‘lishi aniqlash bilimlari talab etiladi. Bundan tashqari, tog‘ jinslarining ba’zi bir fizik xossalari mexanik va mustahkamlik xossalari ko‘rsatkichlari bilan etarli darajada chambarchas bog‘langan bo‘lishi mumkin. Faqat bunda ular namunalarda yoki massivda juda oddiy ravishda aniqlanadi.

Tog‘ jinslarining fizik xossalarini tasniflashning asosiy omili sifatida, ayniqsa ularning xossalariga ta’sir etadigan tashqi maydon yoki ta’sirlashishlarni qabul qilish maqsadga muvofiq. Bu alomatlar asosida tog‘ jinslari fizik xossalarining quyidagi sinflari ajratiladi: mustahkamlik, mexanik, kon-texnologik, issiqlik, elektromagnit va radiatsion xossalar.

3.1-jadvalda tog‘ jinslari fizikaviy xossalarining tasniflanishi keltirilgan.

3.1-jadval

Tog‘ jinslari fizikaviy xossalarining tasniflanishi

Sinfi	Guruhi	Asosiy xususiyatlarning nomlanishi	SHartli belgila-nishi	Ayniqsa ko‘p qo‘llaniladi-gan birligi	SI birliklar tizimidagi birligi	SI birliklar tizimidan o‘tish koeffitsienti
Zichlik	Gravita-sion	Solishtirma og‘irlik Hajmiy og‘irlik Solishtirma massa Zichlik	0  0 	g.kuch/cm^3 g.kuch/cm^3 g/cm^3 g/cm^3	N /m^3 - - kg/m^3	0,981∙10^4 - - 10^3
	Struk-turaviy	Umumiy g‘ovaklik Ochiq g‘ovaklik G‘ovaklik koef.	P P0 KP	% % -	% % -	1 1 1
Mexanik	Mustahkam-lik	Bir o‘q bo‘ylab siqilishga mutahkamlik Bir o‘q bo‘ylab cho‘zilishga mutahkamlik Ilashish Ichki ishqalanish burchagi	[sj ] [r ] [0 ] 	kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2 gradus	Pa Pa Pa rad	0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 /180
	Deforma-siyaviy	Egiluvchanlik moduli Ko‘ndalang deformatsiyala-nish koeffitsienti Siljish moduli Har tomonlama siqilish moduli Deformatsiya moduli	E  G K MDEF	kg.kuch/cm^2 - kgs/cm^2 kg.kuch/cm^2 kg.kuch/cm^2	Pa Pa Pa Pa Pa	0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5 0,981∙10^5
	Akustik	To‘lqinlarning massivda tarqalish tezligi bo‘ylama ko‘ndalang yuzaviy So‘nish koeffitsienti	VPm VSm VLm 	sm/s sm/s sm/s sm^-1	m/s m/s m/s m^-1	10^-2 10^-2 10^-2 1
	Reologik	Siljuvchanlik parametrlari Sustlashish davri	P; t0	c^^-1 yil	c^^-1 s	1 31.5 10^6
Kon-texnologik		Qattiqlik koeffitsienti Maydalanish koeffitsienti Ishqalanish koeffitsienti	f Kp ftr	- - -	- - -	1 1 1
Issiqlik	Tuzilish holati	Issiqlik o‘tkazuvchanlik Temperatura o‘tkazuvchanlik Solishtirma issiq.sig‘imi Temperatura koeffitsientiCHiziqli kengayish Fazaviy almashinish tempuraturasi Solishtirma erish issiqligi	 a S  Tf L	kkal/(m s^0S) m^2/s kkal/(kg ^0S) 1/ ^0S ^0S kkal/kg	Vt/(m K) m^2/s Dj/(kg K) 1/ K - ^0K Dj/kg	1.163 10^4 10^3 1 273.15+^0S 4.1868 10^3
Elektro-magnit	Elektr	Solishtirma hajmiy elektr qarshiligi Dielektrik o‘tkazuvchanlik Elektr yo‘qolishining tangens burchagi Elektr mustahkamlik	v  tg Epr	Om sm - - kV/sm	Om m - - V/m	10^-2 1 1 10^5
	Magnit	Magnit ta’sirlanuvchanlik Magnit o‘tkazuvchanlik Magnitlanib qolishlik Koersitiv kuch	  Ir Hc	ed. SGS - ed. SGS A/m	ed. SI - A/m^2 A/m	4 1 10^-3 1
Radiatsion		Tabiiy radioaktivlik Gamma nurlarning chiziqli yutish koef. Neytronlar yutilishining samarali yuzasi Neytronlar tarqalishining samarali yuzasi	A K P R	1/s sm^-1 sm^2 sm^2	1/s m^-1 m^2 m^2	1 10^2 10^-4 10^-4

Tog‘ jinslarining mustahkamlik xossalari.

Tog‘ jinslarining mustahkamlikxossalari erning gravitatsion maydoni ta’siri natijasida yuzaga keladi. O‘z navbatida ularquyidagi ikki guruhga bo‘linadi: gravitatsionvastrukturaviy.Tog‘ jinslarining gravitatsion xossalariga solishtirma ₀va hajmiy og‘irlik, strukturaviy xossalarga esa ularning solishtirma massasi₀, zichlik, umumiy g‘ovaklikPvaochiq g‘ovaklikP₀, hamda g‘ovaklik koeffitsientiK_pkiradi.

Solishtirma og‘irlik–deb qattiq fazadagi tog‘ jinsi og‘irligining o‘z hajmiga nisbatiga aytiladi:

(3.1)

bu erda: G_T i V_T–qattiq fazadagi tog‘ jinsi namunasining og‘irligi va hajmi.

Tog‘ jinslari solishtirma og‘irligining ko‘rsatkichi jins hosil qiluvchi minerallarning solishtirma og‘irligiga bog‘liq bo‘lib, odatda 2,5÷5,0 gs/sm³oraliqda o‘zgaradi.

Hajmiy og‘irlik – deb tog‘ jinsining asosiy fazalari (qattiq, suyuq va gaz holatdagi) majmui og‘irligining aniqlanayotgan ushbu fazalardagi hajmiga nisbatiga aytiladi:

(3.2)

bu erda: G –tog‘ jinsi fazalari majmuining og‘irligi; V–tog‘ jinsining aniqlanayotgan fazadagi hajmi.

Hajmiy og‘irlik – bu tog‘ jinsining tarkibi va strukturasiga bog‘liq bo‘lgan, ko‘pincha tez-tez foydalaniladigan mustahkamlik xosasidir.U har doim solishtirma og‘irlikdan kichik bo‘ladi, ba’zi-ba’zida esa o‘ta mustahkam tog‘ jinslarining hajmiy og‘irligi solishtirma og‘irligiga juda yaqin bo‘ladi.

Solishtirma massa (vazn) – bu tog‘ jinsining qattiq fazadagi massasi va shu fazadagi hajmi orasidagi munosabat hisoblanadi:

(3.3)

bu erda: m_Tva V_T– namunaning qattiq fazadagi massasiva hajmi.

Zichlik(hajmiy massa)tog‘ jinsining vazn birligi va (tog‘ jinsi tarkibidagi qattiq, suyuq va gazsimon fazalari) hajmi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi:

(3.4)

bu erda: m– barcha fazalar majmuidagi tog‘ jinsi massasi; V–tog‘ jinsining aniqlanayotgan fazadagi hajmi.

Tog‘ jinslarining solishtirma massasva zichligi ularning solishtirma va hajmiy og‘irliklari orqali ham ifodalanishi mumkin:

(3.5)

(3.6)

bu erda:g– jismning erkin tushish tezlanishi.

Zichlik solishtirma va hajmiy og‘irliklardan farqli ravishda aniq fizik maqsadlardagi moddaning parametri hisoblanadi.