To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

Mctallik pigm entlar
1) Alyminiy kukuni.
2) Bronza kukuni.
3) Grafit - yuqori harorat ta’siriga chidamli.
Toldirgichlar
t^ p ig m e n tla rn i tejash ham da b o ‘yovchi tarkibga 
alohida xossalar (mustahkamlik, olovga bardoshlik va h.k.) berish uchun 
c|o‘shiladigan erimaydigan mineral moddalardir.
1. Kaolin. 2. Talk. 3. Kvars - (changsimon kvars) 4. Asbest.
BogUovchi moddalar
B og‘lovchi m oddalar pigm ent va dispers to ‘ldirgichlarni o ‘zaro 
bogMab yupqa bo ‘yoq qatlami hosil qiluvchi kom ponent bo‘lib, asosga 
mustahkam yopishishi talab etiladi. Ular organik va mineral strukturali 
bogMovchi m oddalarga boMinadi. Hosil boMishi jihatidan bogMovchi 
m oddalar tabiiy va sintetik boMadi. O rganik bogMovchi m oddalarga 
tabiiy va yarim tabiiy oliflar, yog‘och va hayvonlardan olingan yelimlar, 
polimer va sh.k.lar, noorganik bogMovchilarga ohak, sement, suyuq shisha 
va sh.k.lar kiradi. B o‘yoq tarkiblarining asosiy fizik-mexanik, kimyoviy 
va texnologik xossalari bogMovchining turi ham da xossalariga bevosita 
bogMiq.
Moyli bo‘yoq ta rk ib la ri uchun bogM ovchilarga 
- quriydigan 
o ‘simlik moylari, mineral moylar, sintetik polimerlar va moy loklari kiradi. 
Moyli bogMovchilardan hosil boMgan parda qatlamlarining ko‘pi bilan 24 
soatgacha toMa qurishi talab etiladi.
Oliflar 
- tabiiy (natural) bogMovchi modda boMib, zigMr, kanop kabi 
o ‘sim liklar m oylariga m axsus ishlov berib olinadi. O lif atm osferadan 
kislorodni biriktirib quriydi va qotadi. O liflarning qotish jarayonini 
tezlashtirish uchun tarkibiga sikkativlar qo‘shiladi.
Tabiiy o liflar-ju d a 
mustahkam, nam va agressiv muhitlarga chidamli 
qoplam a pardalar hosil qiladi. Ular metall, yog‘och, gips va sementli suvoq 
y u/alarni bo‘yash uchun sifatli tarkiblar tayyorlashda ishlatiladi. Tabiiy 
oiillar zigMr, kunjut, pista moylarini 200°S haroratda sikkativlar q o ‘shib 
qaynatish yoMi bilan olinadi. U lar m ustahkam va uzoq chidaydigan 
qoplam alar hosil qiladi, lekin qimmatga tushadi. 0 ‘simlik moylarini tejash 
maqsadida tabiiy oliflar asosida yarim tabiiy oliflar tayyorlanadi. Tarkibida 
55 foiz o ‘sim lik moyi va 45 foiz uayt-spirt (texnik kerosin) boMgan 
«O ksol» olifi va 70 foiz o ‘sim lik m oyi va 30 foiz uayt-spirt boMgan 
koinbinatsiyalashgan oliflar ishlab chiqariladi.
197

---

Yarim tab iiy o liflar 
- qurigach yupqaroq, kuchli yaltiraydigan, 
mustahkam, am m o ob-havo sharoitiga tabiiy oliflarga nisbatan chidamsiz 
qoplam alar hosil qiladi. Ular normal quyuq-suyuqlikdagi moyli bo‘yoqlar 
olishda ishlatiladi. B o ‘yoq tarkiblari metall, y o g ‘och, suvoq yuzalarni 
bezashda ishlatiladi.
S u n ’iy (uyg‘un lash g an ) oliflar 
o ‘sim lik m oylari q o ‘shilm asdan 
yoki 35 foizgacha q o ‘shilib, neft va boshqa organik xom ashyolar asosida 
olinadi. Sun’iy oliflarga gliftalli, pentaftalli, perxlorvinilli va boshqa oliflar 
kiradi. G liftalli oliflar zig ‘ir moyi, ftalli angidrid va glitsirinni harorat 
bilan ishlov berish natijasid a olinadi. Sun’iy oliflar ob-havo ta ’siriga 
nisbatan chidam siz va rangi qoram tir boMadi. U lar asosida xona ichida 
ishlatiladigan m etall, y og'och va suvoq yuzalarni bezashgayaroqli bo‘yoq 
tarkiblari tayyorlashda ishlatiladi.
M oyli lo k la r 
- ta b iiy va su n ’iy sm olalarni eritu v ch ilar ham da 
sik k a tiv la r q o ‘sh ilg an o ‘sim lik m oylarida eritib o linad i. L oklarga 
erituvchilar zarur qo‘shib boMgan konsistensiyaga erishiladi. Moyli loklar 
atm osfera muhiti ta ’siriga chidamli boMgan bo‘yoq tarkiblarini tayyorlashda 
ishlatiladi. M oyli b o ‘yoq tarkiblari olishda sintetik bogM ovchilam ing 
ishlatilishi o ‘sim lik moylarini tejaydi va xossalarini yaxshilaydi. Sintetik— 
bogMovchilarga turli polim er m ateriallar kiradi. P olim er bogMovchilar 
asosida loklar, emallar, pastalar, mastikalar, suvli dispersiyalar olinadi.
Suvli b o ‘yoq ta r k ib la r uchun bogMovchilar 
- m ineral, hayvon 
va o ‘sim liklar yelim lari asosida olinadi. M ineral bogMovchilar sifatida 
portland sem ent, oq va rangli sem entlar, ohak, suyuq shisha kabilar 
ishlatiladi. O hak va silikat b o ‘yoqlar bilan binolam ing fasadi va ichki 
tomoni bo‘yaladi.
Yelimlar. 
Hayvonot dunyosi chiqindilari va o ‘sim liklardan tayyorlana- 
digan sun’iy va sintetik yelim lar suvli bo‘yoq tarkiblari olishda ishlatiladi. 
Hayvon yelimi suyak va m ezdra (go‘shtparda) yelim iga boMinadi. Yelim 
plitka, donachalar va kukun holda ishlab chiqariladi. Yelim nam tortib buzil- 
masligi uchun quruq jo y d a saqlanadi. Kazein yelim i kazein, so‘ndirilgan 
ohak va mineral tuzlar aralashm asidan iborat boMib, suv bilan m assaga 
k o ‘ra 1:2 nisbatda aralashtirilganda bir jinsli eritm a hosil boMadi. Kazein 
yelimi gruntlash va shpaklovka tarkiblari tayyorlash uchun ishlatiladi.
0 ‘sim lik yelim i kraxmal, dekstrin, un va o ‘simlik ildizlari quritilgan 
qismlarini qaynoq suvda qorishm asidan tayyorlanadi. Yelim b o ‘yoq, grunt,
198

---

nhpaklovka tarkiblari olishda, g u lq o g ‘ozlarni yelim lashda ishlatiladi. 
Sintetik yelinvnatriyli karboksilm etilselluloza (KM S) va metiJseliuloza 
sm olalarning suvdagi qorishm asidan tarkib topgan. U lar yelim li va 
mineral b o ‘yoqlar tayyorlashda, gulqog‘ozlam i yelim lashda ishlatiladi. 
Polivinilasetat em ii^jyalari polivinilatsetat polimerini suvdagi yoki suv- 
spirtdagi suyultirilgari yelim lari b o ‘lib, ular asosida m astika v a shpaklovka 
tarkiblari tayyorlanadi. Moyli em ulsiyalar olifdan, ohak sutidan v a hayvon 
yelimi eritmasi va boshqalar asosida maxsus apparatlarda olinadi. Emulsiya 
bevosita ishlatilishdan avval tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir.
Eritgichlar
Benzin, uayt spirit, ligroin, (neftdan tayyorlanadi); benzol, toluol 
(toshko‘mirdan tayyorlanadi); metil spirti, etil spirti, butil spirti, atseton, 
skipidar, efirlar (igna bargli daraxtlardan tayyorlanadi).
Suyultirgichlar
1) alif:
2) suv:
3) kimyoviy suyultirgichlar.
Ular quyuq qorilgan b o ‘yoqlam ing qovushqoqligini kam aytirish yoki 
quruq mineral bo‘yoqlam rerititr qorish uchun xizmat qiladi.
12.4. Bo‘yovchi tark ib la r tu rlari
12.4.1. Moyli bo‘yoqlar
1. 
Moyli bo‘yoqlar 
alifni pigm entlar bilan b o ‘yoq qorish m ashinasida 
sinchiklab qorish y o ‘li bilan tayyorlanadi. Bunda