To sh k ent te m ir y o ‘l m u h a n d is L a r iin s t it u t I 4 A. E. O d IL x o ‘jayev qurilish materiallari 5340200 «Bino va inshootlar qurilishi»

73

---

V I B O B. B E T O N L A R
6.1. Umumiy m a’lumotlar
Ratsional tanlangan, mineral bog‘lovchi, suv, to ‘ldirgichlar, va 
maxsus qo'shimchalardan iborat qorishmali tarkibni aralashtirib, zichlash 
yo‘li bilan olinadigan sun’iy kompozitsion tosh materialiga beton deyiladi. 
Mineral bog‘lovchi, suv, xususiy hollarda q o ‘shiladigan kimyoviy 
modifikatorlar, aktiv yoki inert mineral dispers materiallar aralashmasini 
mikrokompozit tashkil qiladi. Yuqorida ko ‘rsatilgan kom ponentlar 
hamda, mayda va yirik to ‘ldirgichlarni aralashtirish natijasida hosil 
bo‘lgan majmua natijasida makrokompozit hosil bo‘ladi. Betonning fizik- 
mexanik, deformativ sovuqqa chidamlilik va boshqa xossalari mikro va 
makrokompozit strukturasiga bevosita bog‘liq
Beton qorishm asi tayyorlangan dastlabki paytda qayta ishlash- 
qoliplash, zichlashtirish kabi jarayonlar oson bo‘ladi. Beton vaqt o‘tishi 
bilan qotishi natijasida o ‘ta qattiq tosh materialga aylanadi va uni qayta 
ishlash qiyinlashadi. Ratsional tarkibda tanlangan beton qorishmasida 
mikrokompozit 15-20 foiz hajmni, mayda va yirik to‘ldirgichlar esa 80-85 
foiz hajmni egallaydi. Yirik to ‘ldiruvchi hosil qilgan majmuani karkas, 
mikrokompozitni esa matritsa deb qarash mumkin. Mineral bog‘lovclilar 
va to‘ldirgichlaming turini o ‘zgartirib, mustahkamligi, deformativligi, 
turli sharoitlarga moslashgan, o ‘taog‘ir, yengil, o ‘tayengil, olovbardosh, 
radiatsiyani o ‘tkazmaydigan va boshqa beton xillarini yaratish mumkin.
Beton tarkibiga sement massasiga nisbatan 0,01-1,2 foiz polimer 
q o ‘shim chalar ham da 15-40 foiz yuzasi aktivlashtirilgan dispers 
materiallar, masalan, kvarsli minerallar kiritib xossalarini yaxshilash va 
sementni tejash mumkin.
Beton bog‘lovchining turiga nisbatan tasnifi: sementli, silikatli, gipsli, 
aralash bog‘lovchili va shu kabi. To‘ldiruvchining turiga nisbatan: zich, 
g‘ovak, maxsus to ‘ldirgichli. Maxsus to ‘ldirgichlarga olovga bardoshli, 
kimyoviy chidamli, radiatsiya nurlarini qaytaruvchi va shu kabilar kiradi.
Oddiy og‘ir beton uchun to‘ldirgichlar sifatida mahalliy tabiiy toshlar
- shag‘al, chaqiqtosh, qumlar, shlaklar ishlatiladi.
74

---

0 ‘rtacha zichligiga nisbatan beton tasnifi: o‘ta og‘ir beton - o‘rtacha 
zichligi 2500 kg/ m3ortiq. 0 ‘ta og‘ir betonlar magnetit, barit, cho‘yan 
qirindisi va boshqa og‘ir to‘ldirgichlar asosida tayyorlanadi. Bunday 
betonlar maxsus himoyalovchi konstruksiyalar va qismlar tayyorlashda 
ishlatiladi. O g‘ir betoji - o ‘rtacha zichligi 2200-2500 kg/ m 3 bo‘lib, 
og‘ir tog‘ jinslari asos^H&gi qum, shag‘al, chaqiqtosh ishlatiladi. O g‘ir 
beton bino va inshootlar uchun konstruksiyalar tayyorlashda ishlatiladi. 
Yengillashtirilgan beton uning o ‘rtacha zichligi 1800-2200 kg/ m3bo‘lib, 
temirbeton konstruksiyalar tayyorlashda ishlatiladi. Yengil betonning 
o ‘rtacha zichligi 500-1800 kg/m3 bo‘lib, turli usullarda olinadi: a) g ‘ovak 
tabiiy va sun’iy to‘ldiruvchilar (keramzit, agloporit, pcmza va shu kabi); b) 
yacheykali betonlar (gazbeton, ko‘pikbeton); d) qumsiz tayyorlanadigan 
zich va g ‘ovak to ‘ldiruvchili betonlar. 0 ‘ta yengil betonning o ‘rtacha 
zichligi 500 kg/m3 dan kam bo ‘lib, g‘ovak to‘ldiruvchilar asosida yoki 
yacheyk li hosil qilish usulida olinadi. Bunday betonlar issiqlik izolyatsiyasi 
materiali sifatida ishlatiladi.
Umuman betonlaming o ‘rtacha zichligi 400 dan 4500 kg/ m3gacha 
bo‘lib, ulaming g‘ovakligi, mustahkamligi ham mos ravishda o ‘zgaradi.
Ishlatilish sohasiga ko ‘ra betonlar konstraksion (ustunlar, to‘sinlar, 
plitalar va shu kabi), gidrotexnik (to ‘g ‘onlar, kanallar va shu kabi), 
devorbop va yengil yopmalar uchun m o‘ljallangan beton, yo‘lbop va 
aerodrom qoplamalari uchun beton, kimyoviy va biologik muhitlarga 
chidamli, olovga bardoshli va shu kabi
Beton bino va inshootlar qurilishida asosiv konstruksion material 
boMib, m onolit yoki y ig ‘m a tem irbeton holda ishlatiladi. Ishlab 
chiqarish texnologiyasining murakkab emasligi betonni