To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

2.2. Davlat korxonalari aksiyalarini auktsionda sotish
Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirishning  yana  bir 
usullaridan  biri  bu  aksiyalami  auksionlarda  sotishdir.  Aksiyalami 
auksionlarda 
sotishdan 
maqsad, 
xususiylashtirish 
jarayonida 
suiiste’mollikka 
yo‘1 
qo'ymaslikdir. 
Masalan, 
Meksikada 
xususiylashtirishning 
dastlabki 
bosqichida 
hokimiyat 
tepasidagi 
partiyaning  safdoshlariga  korxonalar  arzonlashtirilgan  narxda  sotib 
yuborilganligi nizolaming kelib chiqishiga sababchi bo'lgan1.
Davlat  korxonalari  aksiyalarini  auksionlarda  sotish  usuli  bo'yicha 
sotish jarayonida  eng  yuqori  narxni  taklif etgan  shaxs  bilan  mulkni  oldi- 
sotdi  shartnomasi  tuziladi.  Bunday  usulda  davlat  korxonasi  sotilganda 
sotib oluvchi  tomonidan xususiylashtirish  obyektiga nisbatan hech qanday 
shartlami bajarish talab etilmaydi2.
O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1992-yil  23- 
sentyabrdagi  443-sonli  Qarori  8-ilovasi  bilan  tasdiqlangan  “Auksionda 
davlat korxonalarini xususiylashtirish to'g'risida”gi Vaqtinchalik Nizomda 
auksionlami  o'tkazishning  umumiy  tartibi,  ularda  xaridorlaming  qatna­
shish  shartlari,  hisob-kitoblar  tartibi,  shuningdek,  xususiylashtirilayotgan
1 Mualliflar jamoasi. Xo’jalik (Tadbirkorlik) huquqi. -Toshkent: TDY1,2003.
2 Предпринимательское (хозяйственное) право / Отв.ред. О.М.Олейник. Т.1. -М .: Юристь,  1999.
158

---

' 
obyektlarga  yoki  sotilayotgan  qimmatbaho  qog‘ozlarga  (aksiyalarga) 
egalik huquqini rasmiylashtirish tartibi belgilangan.
Auksionda  xususiylashtirish  deganda  jismoniy  yoki  yuridik 
j 
shaxslaming  xususiylashtirish  obyektlariga  asosan  xaridorlardan biron  bir 
I 
shartni bajarish  talab  qilinmaydigan hollarda  davlat mulkini  xususiy  mulk 
| 
qilib olishi tushuniladi.
| 
Bunda mulkka  egalik hukuqi  savdo  davomida eng ko‘p narxni  taklif
[ 
etgan  xaridorga  beriladi.Auksionda  davlat  mulkini  sotish  haqidagi  qaror 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
davlat 
mulkini 
boshqarish 
va 
xususiylashtirish  qo‘mitasi  (bundan  keyin  Davlat  mulki  qo‘mitasi  deb 
ataladi),  uning  hududiy  boshqarmalari  tomonidan  davlat  tasarrufidan 
chiqarish  va  xususiylashtirish  komissiyasining  taqdimiga  ko‘ra  qabul 
qilinadi.
Auksionda quyidagilar sotilishi mumkin:
-  korxonalar,  sexlar,  ishlab  chiqarishlar,  uchastkalar  hamda  ana  shu 
korxonalaming mustaqil korxonalarga ajratiladigan bo‘linmalari;
-  asbob-uskunalar,  binolar,  inshootlar,  litsenziyalar,  patentlar  hamda 
korxonalar  va  ulaming  bo'linmalariga  egalik  qiluvchining  qaroriga  ko‘ra 
tugatilgan boshqa aktivlar;
-chala qurilish obyektlari;
-  davlat  korxonalari  qayta  tuzilayotganda  barpo  etiladigan 
aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatbaho qog‘ozlari (aksiyalari).
Xususiylashtirish obyektlarining sotuvchilari Davlat mulki qo‘mitasi, 
uning  hududiy  boshqarmalaridir.  Davlat  mulki  qo'mitasi,  uning  hududiy 
boshqarmalari  sotuvchi  sifatida  belgilangan  tartibga  muvofiq  auksionda 
sotiladigan  obyektlar  haqidagi  axborotlami  e’lon  qilishni  tashkil  etadi. 
Shuningdek,  auksionni  o ‘tkazishni  tashkil  etadi  va  auksion  qatnashchilari 
bilan hisob-kitob qilishni amalga oshiradi.
Shu  bilan  birga  sotuvchi  xaridoming  mulkka  egalik  huquqini 
rasmiylashtiradi,  xususiylashtirilayotgan  obyekt  bo'yicha  oldi-sotdi 
shartnomasini tuzadi  va jamoatchilikni  auksion yakunlari haqida xabardor 
qilishi ham lozim.
Auksion  o'tkazishni tashkil  etish uchun davlat tasarrufidan  chiqarish 
va  xususiylashtirish  bo'yicha  komissiya  sotuvchiga  quyidagilami  berishi 
lozim:
-  obyektni  auksionda  sotish  haqidagi  qaror,  xususiylashtiriladigan 
mulkning  dastlabki  narxi  haqidagi  ma’Iumotlar  va  xususiylashtiriladigan 
obyekt  haqidagi  boshqa  axborotlar  bo'lgan  davlat  mulki  obyektini 
xususiylashtirish bo'yicha tadbirlar rejasi;
159

---

-  xususiylashtiriladigan  korxona,  bo'linmalar,  mehnat  jamoasi 
umumiy  yig‘ilishining  obyektni  xususiy  mulk  qilib  sotishga  roziligi 
bayonnomasidan ko'chirma, mehnat jamoasining imzolash varaqasi;
- auksion o'tkazish haqidagi axborot loyihasi;
-  tugatilgan  korxona  aktivlari  sotilganda  tugatish  komissiyasining 
materiallari.
Sotuvchi  olingan  ma’Iumotlar  asosida  auksionda  sotish  uchun  taklif 
etilayotgan  obyekt  to'g'risida  axborot  tuzadi  va  auksion  o'tkaziladigan 
kundan kamida  3  hafta oldin uni  matbuotda  va maxsus  axborotnomalarda 
e’lon qilinishini tashkil etadi.
Axborotda quyidagi ma’Iumotlar bo'lishi kerak:
a) auksionda korxona sotilayotganda:
- xususiylashtiriladigan korxonaning nomi va manzili;
- er uchastkasining maydoni va unda joylashgan binolar tavsifi;
-  ishlab  chiqariladigan  mahsulot,  tovarlar  va  ko'rsatiladigan 
xizmatlaming hajmi va asosiy turlari;
- korxonada ishlovchilaming soni va tarkibi;
-  noishlab  chiqarish  yo'nalishidagi  obyektlami  ham  qo'shgan  holda 
guruhlar bo'yicha asosiy jamg'armalaming ro'yxati va baholash qiymati;
- boshlangan investitsiya loyihalari,  ulaming smeta qiymati va ishlab 
chiqarish xarajatlari;
- pul mablag'larining holati;
- moddiy boyliklaming zaxiralari;
-  boshqa  korxonalaming  ustav  sarmoyalarida  korxonaga  tegishli 
qimmatbaho qog'ozlar hamda ulush va hissaning mavjudligi;
- nomoddiy aktivlaming (patentlar,  savdo markasi va boshqalar) ning 
mavjudligi;
- korxonaning (savdo, byudjet, kredit) majburiyatlari;
-  korxonaning  yillik balansi hamda  so'nggi yildagi foyda va zararlar 
haqidagi hisoboti;
b)  qo'shimcha  aksiyalar  paketlari  sotilayotganda  aksiyadorlik 
jamiyati  ustav  kapitalining  hajmi;  bir  aksiyaning  nominal  qiymati, 
sotiladigan aksiyalaming umumiy soni qo'shimcha ravishda ko'rsatiladi;
v)  auksionda  tugatilgan  korxona  aktivlari  sotilgan  taqdirda  ulaming 
asosiy tavsifi keltiriladi;
g) har qanday hollarda:
- o'tkazilgan auksion shakli;
- dastlabki sotilish narxi;
160

---

-  to iov   shakli,  sotuvchi  tomonidan  nazarda  tutilgan  bo‘lsa  to ‘lov 
muddatini surish shartlari;
- auksion qatnashchilarining obyekt bilan oldindan tanishish tartibi;
-  auksionda  qatnashishga  talabnomalar  va  boshqa  hujjatlami  qabul 
qilishning uzil-kesil muddati;
-  dastlabki  narxga  nisbatan  10  foiz  hajmida  garov  summasi  va  u 
o ‘tkazilishi kerak bo'lgan hisob schyoti;
- auksionning o'tkazilgan kuni, vaqti va joyi;
- sotuvchi bogianish telefonining nomeri.
Mazkur 
ko'rsatib 
o'tilgan 
ma’lumotlar  hamda 
qo'shimcha 
ma’lumotlar berish shakllari sotuvchi tomonidan belgilanadi.
Axborot  e’lon  qilingan  paytdan  boshlab  sotuvchi  barcha  yuridik  va 
jismoniy  shaxslarga  xususiylashtirish  obyekti  bilan  oldindan  tanishish 
imkonini beradi.
Auksionda  qatnashish  shartlari  xususida  shuni  ta’kidlash  lozimki, 
auksionda qatnashishga xaridor deb e’tirof etilgan, auksionda qatnashishga 
talabnoma  va  boshqa  zarur  hujjatlami  bergan  hamda  xususiylashtirish 
obyektining  dastlabki  narxiga  nisbatan  10  foiz  hajmida  belgilangan 
tartibda garov summasini to‘lagan yuridik va jismoniy shaxslar qo‘yiladi.
Auksionda  qatnashish  uchun  sotuvchi  nomiga  quyidagi  hujjatlar 
topshirilishi zarur:
- auksionda qatnashishga belgilangan shakldagi bo‘yicha talabnoma;
-  yopiq  auksion  (yopiq  tender)  o'tkazilayotganda  obyektning  narxi 
haqidagi taklif alohida konvertga solingan holda;
-  auksion  to‘g‘risidagi  axborotda  ko‘rsatilgan  sotuvchining  hisob 
schyotiga garov qo‘yilganligini tasdiqlovchi to‘lov hujjatining nusxasi.
Davlat  tasarrufiga  kirmaydigan  yuridik  shaxslar  notarius  yoki 
ro‘yxatga  olgan  organ tomonidan  tasdiqlangan ta’sis  hujjatlari  nusxalarini 
qo ‘ shimcha ravishda topshirishi lozim.
Auksionni  o'tkazish  shaklini  Davlat  mulki  qo‘mitasi,  uning  hududiy 
boshqarmasi obyektni xususiylashtirish tadbirlari rejasida belgilaydi.
Auksion quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
-  odatda  tugatilgan  korxonalaming,  kichik  korxonalaming  (200  dan 
kam  kishi  ishlaydigan)  aktivlari,  aksiyadorlik  jamiyatlarining  aksiyalari 
sotilayotganda foydalaniladigan ochiq auksion;
-  odatda  o'rta  va  yirik  korxonalar  (200  dan  ko‘p  kishi  ishlaydigan), 
aksiyadorlik 
jamiyatlari 
aksiyalarining 
paketlari 
sotilayotganda 
foydalaniladigan yopiq auksion (yopiq tender).
161

---

Ochiq  auksionda  qatnashishga  qo'yilgan  shaxslarga  auksion 
qatnashchisi  chiptasi  beriladi,  unda xaridor savdoda qatnashadigan nomer, 
auksionda  sotishga  qo'yiladigan  xususiylashtirish  obyektining  nomi, 
auksionni  o'tkazishning  asosiy  shartlari  ko'rsatiladi.  CHipta  auksionda 
qatnashuvchiga  undan  olingan  talabnoma  asosida  hamda  sotuvchining 
hisob  schyotiga  garov  summasi  qo'yilganligi  haqidagi  to'lov  hujjati 
ko'rsatilgan taqdirda beriladi.
Ochiq auksion o'tkazish tartibi quyidagicha:
a)  auksionni  sotuvchi  tomonidan  yollanadigan  auksionchi  o'tkazadi. 
Auksion  auksionchining  obyekt  nomini  e’lon  qilishi,  qisqacha  ta’riflab 
berishi  va  dastlabki  narxini  aytishidan  va  auksionning  dastlabki 
“qadam”dan boshlanadi.
Auksionning  “qadami”  dastlabki  narxning  5  foizidan  15  foizigacha 
bo'lgan  doirada  boshlanadi.  Kelishilgan  doiradagi  “qadam”ni  auksionchi 
tanlaydi.  Auksion  “qadami”  auksionning  butun  davrida  bir  yilligicha 
qoladi.
Savdo  jarayonida  auksionchi  narxni  aytadi,  xaridorlar  esa  obyektni 
shu  narxda  sotib  olishga  tayyorligini  chiptani  ko'tarish  bilan  ma’lum 
qiladilar;
b)  savdo  obyektning  dastlabki  narxini  e’lon  qilishdan  boshlanadi. 
Navbatdagi  narx  e’lon  qilingandan  keyin  auksionchi  o'zining  nazarida 
birinchi  bo'lib  chipta  ko'targan  xaridor  chiptasining  nomerini  aytadi. 
So'ngra  auksionchi  auksionning  borishiga  qarab  navbatdagi  narxni  e’lon 
qiladi.
Obyektni  ushbu  narxga  olishga  tayyor  xaridorlar  bo'lmaganda 
auksionchi bu narxni uch marta takrorlaydi;
v)  navbatdagi  narx  uch  marta  e’lon  qilingandan  keyin  ham 
xaridorlardan hech kirn  chiptani  ko'tarmasa kimoshdi  savdosi  tugallanadi. 
Chipta nomeri  auksionchi  tomonidan  eng  oxirida  aytilgan xaridor auksion 
g'olibi bo'ladi.
Kimoshdi  savdosi  tugagach,  auksionchi  sotishga  qo'yilgan  obyekt 
sotilganligini  e’lon  qiladi,  qanday  narxda  sotilganligini  va  g'olibning 
chipta nomerini aytadi;
g)  agar  dastlabki  narx  uch  marta  takrorlangandan  keyin  ham 
xaridorlardan biron kishi chipta ko'tarmasa,  auksion o'tmagan hisoblanadi 
va obyekt sotuvchiga qaytariladi.
Auksion  qatnashchilari  bo'lmagan  shaxslar  uchun  ochiq  auksion 
o'tkazilgan  hollarda  kirish  chiptalari  sotiladi.  Kirish  chiptasining  narxi 
sotuvchi tomonidan belgilanadi.
162

---

Auksionda  qatnashishga  talabnoma  bergan  shaxslar  haqidagi 
ma’lumotlar e’lon qilinmaydi.
Ba’zi  hollarda  auksionda  qatnashishga  ruxsat  etilmasligi  ham 
mumkin. Masalan, talabnoma bergan shaxs amalda qonunchilikka muvofiq 
xaridor  deb  e’tirof  etilmagan  taqdirda  yoki  talabnoma  bergan  shaxs 
belgilangan  tartibga  mos  keluvchi  majburiy  hujjatlami  muddatida 
topshirmagan taqdirda.
Yopiq  tender  o ‘tkazilayotganda  tender  haqidagi  axborot  e’lon 
qilingan  paytdan  boshlab  uning  tamom  bolishiga  qadar  qatnashchilarga 
axborotlar  almashish  yoki  ular  kiritadigan  takliflar  haqida  axborotlami 
oshkor  qilish  taqiqlanadi.  Bu  talabni  bajarmaslik  auksion  qoidalarini 
qo‘pol ravishda buzish deb hisoblanadi.
Yopiq tender tarzidagi auksion quyidagi tartibda o ‘tkaziladi:
a)  yopiq  tendemi  doimiy  ishlaydigan  tender  komissiyasi  o ‘tkazadi, 
uning  tarkibi  Davlat  mulki  qo‘mitasi,  uning  hududiy  boshqarmasi 
tomonidan tasdiqlanadi;
b) 
talabnomalami 
qabul 
qilish 
muddati 
tugagach 
tender 
komissiyasining  qabul  qilingan  talabnomalar  haqidagi  bayonnomasi 
tuziladi hamda u komissiya raisi va kotibi tomonidan imzolanadi.
Tenderda qatnashish uchun berilgan talabnomalami yashirish,  yakun 
chiqarayotganda ulami hisobga olmaslik amaldagi  qonunchilikka muvofiq 
ma’muriy javobgarlikka tortilishga olib keladi.
Jarima  tender  komissiyasi  raisiga  solinadi.  Bunday  holda  tender 
natij alari haqiqiy emas deb topiladi;
v)  qatnashchilaming  narx  haqidagi  takliflari  solingan  konvertlami 
ochish  va  yopiq  tendeming  uzil-kesil  yakunlari  talabnomalar  qabul 
qilingan kundan boshlab uch kundan kechikmasdan chiqariladi.
Yopiq  tender  muddati  davomida  jo ‘natilgan  talabnomalargina 
hisobga olinadi.
Eng yuqori narxni taklif etgan xaridor yopiq tender g ‘olibi bo'ladi.
Yopiq  tendeming  ikki  yoki  undan  ko‘p  qatnashchisining  takliflari 
eng  yuqori  bo‘lgan  taqdirda  kimning  talabnomasi  ilgari  berilgan  bo‘Isa 
o ‘sha g ‘olib bo‘ladi. Agar bu ham g ‘olibni aniqlashga olib kelmasa, tanlov 
komissiyasi g ‘olibni aniqlash uchun qur’a tashlaydi.
Konvertni  ochishda  va  yakun  chiqarishda  xaridorlar  yoki  ulaming 
ishonchnomaga 
ega 
bo‘lgan 
ishongan 
shaxslari 
va 
vakillari, 
hokimliklaming  vakillari,  ommaviy  axborot  vositalarining  vakillari  va 
boshqa fuqarolar qatnashishi mumkin.
163

---

Auksion  g ‘olibi  auksion  o'tkazish  shartlarida  belgilangan  vaqt 
davomida  mazkur  obyekt  bo'yicha  kimoshdi  savdosi  tugagandan  keyin 
auksion  natijalari  haqidagi  yakuniy  bayonnomani  imzolashi  kerak. 
Bayonnoma  xaridor  yoki  uning  vakolatli  vakili  hamda  auksion 
tashkilotchilari tomonidan ikki nusxada imzolanadi.
Bayonnomada 
sotuvchi 
va 
xaridor 
haqidagi 
ma’Iumotlar, 
xususiylashtirish obyektining nomi, uzil-kesil narxi,  shuningdek,  oldi-sotdi 
shartnomasini  imzolash bo'yicha tomonlaming  majburiyatlari  ko'rsatiladi, 
Auksionning  natijalari  haqidagi  bayonnomaning  bir  nusxasi  xaridorga 
beriladi  va  uning  mazkur  obyektning  oldi-sotdi  shartnomasini  tuzish 
huquqini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi.
Agar  auksion  g'olibi  10  kun  davomida  yakuniy  bayonnomani 
imzolamagan bo'lsa,  auksion natijalari bekor qilinadi, berilgan garov unga 
qaytarilmaydi  hamda  obyekt  sotuvchiga  qaytariladi.  Yopiq  tender 
o'tkazilgan  chog'da  bunday  holda  obyektni  sotib  olish  huquqi  avvalgi 
narxni  taklif  etgan  qatnashchiga  beriladi.  Agar  bu  qatnashchi  ham 
bayonnomani imzolashdan voz kechsa tender natijalari bekor qilinadi.
Auksion  yakunlari  haqidagi  axborot  auksion  o'tkazilgan  qundan 
boshlab oy, kuni  aniq ko'rsatilgan 30 kun davomida matbuotda va maxsus 
axborotnomada e’lon qilinadi.
Auksion natijalari  haqidagi yakuniy bayonnoma imzolangan paytdan 
boshlab  oy,  kuni  aniq  ko'rsatilgan  30  kundan  kech  bo'lmagan  muddatda 
sotuvchi  va  xaridor  o'rtasida  amaldagi  qonunchilikka  muvofiq  oldi-sotdi 
shartnomasi imzolangan bo'lishi kerak.
Auksion yakunlari bo'yicha tuziladigan oldi-sotdi shartnomasida:
- sotilgan obyektning nomi;
- obyektning sotib olingan narxi;
-  sotuvchi,  xaridor  haqidagi  ma’lumot  (zarur  hollarda  vositachi 
haqida ma’lumot), ular joylashgan joy;
-  obyektni  topshirish  tartibi,  to'lov  shakli  va  muddatlari  ko'rsatilishi 
lozim.
Belgilangan  muddatlar  va  to'lov  shakliga  muvofiq  xaridor  davlat 
mulkini  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirishdan  tushgan 
mablag'lami,  garov  summasini  chiqarib  tashlagan  holda  xususiylashtiril- 
gan obyektning  shartnomada belgilangan to'la qiymati  summasini jamlash 
uchun  maxsus  schyotga  o'tkazishga  majburdir.  Agar  xaridor  belgilangan 
summani  ko'rsatilgan  muddatda  to'lamasa,  oldi-sotdi  shartnomasi  bekor 
qilinadi,  uning  to'lagan  garovi  esa  qaytarib  berilmaydi.  Xaridor  belgilan­
gan  muddatda  tegishli  summani  to'lamasa  o'tkazilgan  yopiq  tender
164

---

natijalariga  ко‘га  obyektni  sotib  olish  huquqi  avvalgi  narxni  taklif  etgan 
qatnashchiga  o‘tadi.  Agar  bu  qatnashchi  ham  oldi-sotdi  shartnomasini 
imzolashdan bosh tortsa yopiq tender natijalari bekor qilinadi.
Auksionda  obyektni  sotib  olishda  xaridor  to‘lagan  garov  summasi 
xususiylashtirish  bitishuvi  bo'yicha  uning  to ‘lagan  summasiga  qo'shiladi 
va  auksionni  o'tkazish  bilan  bog'liq  bo'lgan  xarajatlami  qoplash  uchun 
sotuvchi ixtiyorida qoladi.
Auksionning qolgan hamma qatnashchilariga garov summasi auksion 
natijalari  haqidagi  talabnoma  imzolangan  paytdan  boshlab  10  kun 
davomida qaytarib beriladi.
Xususiylashtirish  obyektiga  egalik  qilish  huquqi  Davlat  mulki 
qo'mitasi, uning hududiy boshqarmasi tomonidan yangi mulkdorga mulkiy 
hukuq  to'g'risidagi  davlat  orderi  bergan  paytdan  boshlab  sotuvchidan 
xaridorga o'tadi.
Auksionda  xususiylashtirish  obyektini  sotishdan  olinadigan  tushum 
xaridorlardan,  auksion  qatnashchilarini  auksion  obyektlari  bilan  oldindan 
tanishishga taklifnomalar sotishdan,  auksionga chiptalar sotishdan tushgan 
pul  mablag'lari  va  belgilangan  tartibda  qaytarilmagan  garov  summasi 
hisobiga hosil qilinadi.
Auksion  o'tkazishning  belgilangan  qoidalari  va  shartlari  buzilgan 
taqdirda  auksionda  davlat  mulkini  xususiylashtirish  bo‘yicha  bitimlar 
haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Auksionda  xususiylashtirish  bitimlarining  haqiqiy  emas  deb 
topilganligi  haqidagi  nizolar  amaldagi  qonunchilikka  binoan  sudda  yoki 
hakamlik sudida ко‘rib chiqiladi.