To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

2. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish usullari
2.1. Davlat korxonalari aksiyalarini erkin sotish
Bozor  munosabatlari  ko‘p  ukladli  iqtisodiyot  bo‘lganligi  uchun 
davlat mulkini xususiylashtirish ham bir nechta shakl va usullarda amalga 
oshiriladi1.  Masalan,  davlat  korxonalari  aksiyalarini  erkin  sotish  orqali.
1 Основы приватизации. -Тошкент: ШАРЬу T .l.  1996. -16 с.
152

---

Biroq  fond  bozori  yaxshi  rivojlanmagan  davlatlarda  xususiylashtmshni 
mazkur  usulda  amalga  oshirish  juda  qiyin  kechadi,  chunki  ushbu 
aksiyalami reklama qilish uchun ko‘p mablag'  sarflanadi.
Tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug‘ullanish  orqali  korxonadan 
foydalanish  usullaridan  biri  bu  mulkiy  kompleks  sifatida  korxona  bilan 
aksiyadorlik  jamiyati  aksiyalarini  yoki  yuridik  shaxsning  ustav 
kapitalidagi ulushini sotib olish orqali amalga oshirilishi mumkin.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “Fond  bozorini  yanada 
rivojlantirish  hamda  davlat  mulki  negizida  tashkil  etilgan  aksiyadorlik 
jamiyatlarini  qo‘llab-quwatlash  chora-tadbirlari  to‘g ‘risidagi”  PF-1939- 
sonli 
Farmonida 
aksiyadorlikka 
aylantirilayotgan 
korxonalaming 
O'zbekiston  va  xorijiy  sarmoyadorlami  jalb  etishdan  manfaatdorligini 
oshirish,  ulaming  texnik  qayta  jihozlanishini  ta’minlash,  raqobatbardosh 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hamda 
fond 
bozoridagi 
faoliyatini 
rag'batlantirish nazarda tutilgan.
1999-yil  1-yanvarga  qadar  bo'lgan  davrda  erkin  sotuv  va  xorijiy 
sarmoyadorlarga  mo'ljallangan  aksiyalardan  tushgan  mablag'  (valyuta 
hisobidagi tushumni ham hisobga olgan holda), istisno tarzida, to'laligicha 
(operatsiya xarajatlaridan tashqari) qaytarmaslik imtiyozi bilan,  aksiyador­
likka  aylantirilayotgan  korxonalarga  o'tkaziladi.  Bu  mablag'  soliqqa 
tortilmaydi  hamda  undan  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotni  renavatsiya 
qilish va yangilash bo'yicha qat’iy maqsad yo'lida foydalanish lozim.
Aksiyadorlik  jamiyatlariga  aylantirilayotgan  korxonalaming  erkin 
sotuv va xorijiy sarmoyadorlarga mo'ljallangan aksiyalami sotishdan tush­
gan mablag‘lari maxsus ochiladigan maxsus ssuda hisoblarida jamlanadi.
Shuningdek, 
davlat 
korxonalarini 
aksiyadorlik  jamiyatlariga 
aylantirish jarayonida paydo bo'lgan aksiyalar yangi egalariga belgilangan 
tartibda  sotilgunga  qadar  birinchi  marta  joylashtirilgan  davlat  mulki 
hisoblanishi  hamda  aksiyadorlik  jamiyatlari  tomonidan  dividendlami 
o'tkazish,  ulami  to'lash to'g'risida qaror qabul  qilingan paytdagi  holatiga 
ko'ra,  ustav  jamg'armasining  boshlangich  hajmiga  muvofiq  tarzda, 
mavjud  aksiyalaming  to'la  summasi  bo'yicha,  aksiyalaming  davlatga 
tegishli,  lekin  sotilmay  qolgan  qismini  ham  hisobga  olgan  holda  amalga 
oshiriladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar Mahkamasining  404-sonli  Qarori 
bilan  tasdiqlangan  “Xususiylashtirilayotgan  korxonalar  aksiyalarini  biija 
va  biijadan  tashqari  bozorlarda  sotish  Tartibi” 'da  ko'rsatilishicha,
1 O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xususiylashtirilayotgan korxonalar aktsiyalarini biija va biijadan 
tashqari  bozorlarda  sotish  Tartibi  to’g ’risida”gi  qarori.  1997  yil  18  avgust  Qaroriga  2-Ilova  (Qaror  nomi  Vazirlar 
Mahkamasining 27.02.2002 yildagi 70-son qarori tahririda).
153

---

0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat mulki  qo‘mitasining korxonalami  davlat 
tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  hamda  aksiyalar  emissiyasi 
prospektini  tasdiqlash  to ‘g ‘risidagi  qarori  (buyrug‘i)  xususiylashtirilayot- 
gan  korxonalar  aksiyalarini  birja  va  birjadari  tashqari  savdolarga  qo'yish 
uchun  asos  hisoblanadi.  Aksiyalami  tarqatishga  mamlakatimiz  va  xorijiy 
vositachilar jalb  etilgan  taqdirda,  shuningdek  o ‘tkazilgan,  g ‘olibni  aniqlab 
bergan tegishli tendeming bayoni ham uning uchun asos hisoblanadi.
Emissiya 
p ro s p e k ti 
bo'yicha  taqsimlangan  va  sotib  olinmagan 
ulushlami (davlat ulushidan tashqari)  sotish qiymatli qog'ozlar chiqarilishi 
ro‘yxatdan  o'tkazilgandan  keyin  bir  yil  o'tgach  amalga  oshiriladi. 
Aksiyalaming  davlat  ulushini  sotish  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasining tegishli qarori qabul qilingandan keyin amalga oshiriladi.
Alohida hollarda esa,  0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
xorijiy  investorlar  ishtirokida  tashkil  etilayotgan  aksiyadorlik jamiyatlari 
aksiyalarini  tender  shartlarida  taqsimlashning  alohida  tartibi  to‘g ‘risida 
qaror qabul qilishi mumkin.
Aksiyalami  qimmatli  qog'ozlaming  biijadan  tashqari  bozorida 
sotishda,  bitim  tuzish  uchun  xaridor,  kafolat  sifatida  pul  mablag'larini 
Davlat mulki qo‘mitasining yoki uning hududiy boshqarmalari hisob-kitob 
schyotiga  deponentga  qo'yishga  majburdir.  Deponentga  qo‘yiladigan 
mablag‘laming  eng  kam  miqdori  sotib  olinayotgan  aksiyalar  soni  taklif 
etilayotgan narxining kamida  15 foizini tashkil etishi kerak.
Aksiyalami  birja  bozorida  sotishda investor nomidan  ish ko'radigan 
broker,  agar  bitim  xaridor tomonidan  deponentga  qo‘yilgan  haqiqiy  mab- 
lag‘lar  miqdori  aksiyalar  bo'yicha  amalga  oshirilgan  bitim  summasining 
30  foizidan  kam  b o ‘Isa,  aksiyalami  narxi  bo‘yicha  sotib  olish  yuzasidan 
buyurtmanoma berish huquqiga ega bo‘lmaydi. Aks holda broker -  xaridor 
barcha zarur tolovlam i amalga oshirish bo‘yicha to‘liq javob beradi.
Pul  mablag‘lari  ushbu  foydalar  asosida  15  bank  ish  kunidan  ko‘p 
bo'lmagan  muddatda  o ‘tkaziladi.  Qimmatli  qog‘ozlami  sotib  oluvchi 
deponentga  mablag‘lami  emitent  nomini  ko‘rsatgan  holda  ham  va 
ko‘rsatmasdan ham qo‘yish huquqiga egadir.
Aksiyalar  oldi-sotdisi  bo‘yicha  bitim  shuningdek  birjaga  va 
investitsiya  institutlariga  barcha  majburiy  vakillik  to‘lovlari  va  boshqa 
yig‘imlar  tuzilgandan  keyin  qimmatli  qog‘ozlami  sotib  oluvchi  oldi-sotdi 
shartnomasi bo‘yicha mablag‘laming qolganini qonunchilikda ko‘rsatilgan 
muddat mobaynida to‘lashga majbur1.
1  O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xususiylashtirilayotgan korxonalar aktsiyalarini biija va biijadan 
tashqari  bozorlarda  sotish  Tartibi  to’g ’risida”gi  qarori.  1997  yil  18  avgust  Qaroriga  2-Ilova  (Qaror  nomi  Vazirlar 
Mahkamasining 27.02.2002 yildagi 70-son qarori tahririda).
154

---

Bitim  xaridor  aybi  bilan  bekor  qilingan  taqdirda  qimmatli 
qog'ozlami  sotuvchi  deponentga qo'yilgan  mablag'lardan  fond biijasidagi 
vositachilik  yig'imi  to'lash  va  brokerga  to'lov  bo'yicha  ko'rilgan 
zararlami, 
shuningdek 
shartnomada 
ko'zda 
tutilgan 
jarimalar 
sanksiyalarini,  mablag'laming  qolganini  xaridorga  qaytargan  holda, 
mustaqil ravishda ushlab qolish huquqiga ega.
Bitim  tuzilmagan  taqdirda,  pul  mablag'larini  deponentga  qo'yish 
muddati  tugagandan  keyin  Davlat  mulki  qo'mitasi  yoki  uning  pulni 
deponentga  qabul  qilgan  hududiy  boshqarmasi  deponentga  qo'yilgan 
mablag'lami xaridorga 5 bank ish kuni mobaynida qaytaradi.
Birja savdolariga aksiyalaming quyidagi paketlari qo'yiladi:
a) erkin sotish uchun mo'ljallangan aksiyalar;
b)  O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining  cheklashlariga 
ega  bo'lmagan  boshqa  ulushlar  aksiyalari  paketlari,  aksiyalar  emissiyasi 
prospektida belgilangan joylashtirish muddatlari tugagandan keyin.
Xususiylashtirilayotgan  korxonalar  aksiyalari  paketlarini  birja 
savdosida  sotish  va  bitishuvlar  bo'yicha  hisob-kitoblami  o'tkazish 
quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
-  vakil  qilingan  agent  xususiylashtirilayotgan  korxonalar  aksiyalari 
paketlarini  to'g'ridan-to'g'ri  birja  savdolariga  ular  sotilgungacha  bo'lgan 
muddatga qo'yadi;
- bitishuv tuzilgandan va to'lov mablag'lari  sotuvchining hisob-kitob 
schyotiga  tushgandan  keyin  Davlat  mulki  qo'mitasi  fond  biijasiga 
vositachilik  haqini  biija  qoidalari  bilan  belgilangan  miqdorda  5  bank  ish 
kuni mobaynida to'lashga majburdir;
Qimmatli  qog'ozlar biija bozorida  bitishuvlami ro'yxatdan  o'tkazish 
savdolarda  bitishuvlar  tuzilgan  kunda  fond  biijasining  tegishli  tuzilmalari 
tomonidan amalga oshiriladi.
Xususiylashtirilayotgan korxonalaming aksiyalar paketlari yuridik va 
jismoniy shaxslarga birjadan tashqari bozorda investitsiya, tender savdolari 
yoki  qonun  hujjatlariga  muvofiq  ochiq  kim  oshdi  savdosi  shartlarida 
qimmatli  qog'ozlar  bozori  qatnashchilari  tomonidan  shakllantiriladigan 
elektron savdolar tizimini tashkil etish yo'li bilan sotilishi mumkin.
Vakil  qilingan  agent  aksiyalami  tarqatishni  mustaqil  ravishda  yoki 
tender asosida jalb etiladigan vositachilar -  investitsiya muassasalari orqali 
amalga  oshiradi.  Vakil  qilingan  agent  aksiyalami  sotish  va  vositachilar  -  
investitsiya  muassasalarini jalb  etish  bo'yicha  tenderlaming  tashkilotchisi 
hisoblanadi,  u  O'zbekiston  Respublikasi  Davlat  mulki  qo'mitasi  bilan 
kelishgan Jiolda tendemi o'tkazish shartlari va muddatlarini belgilaydi.
155

---

Tender  savdolarida  o'tkazish  shartlariga  binoan  tenderda  qatnashish 
huquqiga  ega  bo'lgan  va  tender  tashkilotchisiga  qatnashish  uchun 
buyurtmanoma  bergan  har  qanday  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 
qatnashishlari mumkin.
Aksiyalar  paketining  aynan  bir  paketiga  bir  nechta  buyurtmanoma 
mavjud  bo'lgan  taqdirda  tendeming  qatnashchi  -   g'olibi  bitishuv  tomoni 
bo'ladi.
Xususiylashtiriladigan  korxonalar  aksiyalari  savdoga  qo'yilishidan 
kechi  bilan  15  kun  oldin,  vakil  qilingan  agent  tomonidan  emitentlar 
to'g'risidagi  axborot  (aksiyadorlik  jamiyatlarining  nomi  va  yuridik 
rekvizitlari,  sotuvga  qo'yiladigan  aksiyalar  paketiari  va  boshqa  zarur 
ma’lumotlar) e’lon qilinadi.
Sotuvchi  yoki  xaridor  yoki  ulaming  vakillari  (investitsiya 
institutlari),  agar bitishuvlar yakunlari qonunchilikda belgilangan qoida va 
normalaming  buzilishiga  olib  kelsa,  bitishuvlar  tuzish,  oldi-sotdi 
shartnomasi tomoni bo'lish, uni imzolash huquqiga ega bo'lmaydi.
Bitishuvlar  tuzishda  ro'yxatdan  o'tkazuvchi  investitsiya  instituti, 
agar  bitishuvlar  qonunchilikni  buzgan  holda  tuzilgan  bo'Isa  yoki 
bitishuvlar  yakunlari  qonunchilikda  belgilangan  tartib  va  normalaming 
buzilishiga olib kelsa, ulami ro'yxatdan o'tkazmaslikka majburdir.
Depozitariy (va yoki reestr egasi) quyidagilarga majburdir:
-  agar  bitishuvlar  qonunchilikni  buzgan  holda  tuzilgan  bo'Isa  yoki 
bitishuvlar  yakunlari  qonunchilikda  belgilangan  qoida  va  normalaming 
buzilishiga  olib  kelsa,  bitishuvlami  ro'yxatdan  o'tkazmaslik  va  “Depo” 
schyotlari bo'yicha pul o'tkazishlami amalga oshirmaslik;
-  qimmatli  qog'ozlar  bozori  qatnashchilarining,  investorlaming 
bitishuvni  ro'yxatdan  o'tkazish,  natijasi  qonunchilikda  belgilangan  qoida 
va  normalar  buzilishiga  olib  keluvchi  “Depo”  schyotlari  bo'yicha  pul 
o'tkazish to'g'risidagi murojaati haqida Markazga darhol xabar qilish.
Bitimlaming  barcha  a’zolari  amaldagi  qonunchilikning  buzilishi 
hollari  to'g'risida Markaziy  buzilishlar  aniqlangan  vaqtdan  boshlab  2  kun 
muddatda xabardor qilishga majburdirlar.
Depozitariy quyidagilarga majburdir:
-  aksiyalar  egalarining  aksiyalarga  bo'lgan  huquqlarini  saqlash  va 
so'zsiz tasdiqlash;
-  deponentlar  schyotlari  bo'yicha  yozuvlami  saqlash  va  yuritish, 
ularga  asosli  o'zgarishlami  kiritish  fimksiyasini  zarur  darajada  amalga 
oshirish;
156

---

-  xususiylashtirilayotgan  korxonalaming  vakil  qilingan  agent 
topshirig‘iga  asosan  sotishga  qo‘yiladigan  aksiyalarini  zahiraga  qo‘yishni 
amalga oshirish;
-  to'liq  to'lov  tasdiqlangandan  keyin  va  faqat  vakil  qilingan  agent 
farmoyishi  bo'yicha  aksiyalami  “Depo”  schyotlari  bo'yicha  sotuvchidan 
xaridorga o'tkazlshni amalga oshirish.
Davlat 
mulki 
qo'mitasi 
tomonidan 
hisob-kitob-kliring 
operatsiyalarini  o'tkazish  bo'yicha  vakil  qilingan  tijorat  banki  (yoki 
boshqa ixtisoslashtirilgan tashkilot) quyidagilarga majburdir:
-  o'zaro  majburiyatlami  aniqlashda  tayyorlangan  to'lov  vositalarini 
va  buxgalteriya  hujjatlarini  ulaming  qimmatli  qog'ozlar  bozori 
qatnashchilari  bilan  (hisob-kitoblar  shular  uchun  qilinadi)  shartnomalari 
asosida ijro etishga qabul qilish;
-  xaridoming  to'lov  qobiliyatini,  sotuvchida  sotiladigan  qimmatli 
qog'ozlaming 
mavjudligini 
va  bitishuv 
boshqa  parametrlarining 
muvofiqligini 
aniqlash 
maqsadida  qimmatli 
qog'ozlar 
oldi-sotdi 
shartnomalari shartlarini ко'rib chiqishni ta’minlash;
- tuziladigan bitishuvlar natijalarini tezkorlik bilan umumlashtirish va 
vakil  qilingan  agentni  qimmatli qog'ozlar bozori kon’yunkturasining joriy 
holati to'g'risida xabardor qilish;
- bitishuvlar bo'yicha hisob-kitoblami  o'tkazish uchun  zarur bo'lgan 
hujjatlami belgilangan tartibda rasmiylashtirish;
-  qimmatli  qog'ozlami  yetkazib  berish  bo'yicha  majburiyatlami 
o'zaro inobatga olish yo'li bilan bitishuvlaming o'z vaqtida bajarilishini va 
bitishuv tomonlarining to'lovlami amalga oshirishini ta’minlash.
Fond birjasi quyidagilarga majburdir:
- qimmatli qog'ozlaming normal muomalada bo'lishi, ulaming bozor 
narxlarini  aniqlash  va  ular  to'g'risidagi  axborotlami  zarur  darajada 
tarqatish,  qimmatli  qog'ozlar  qatnashchilarining  kasb-hunar  darajasini 
yuqori darajada tutish uchun zamr shart-sharoitlami ta’minlash;
-  sotuvga  qo'yiladigan  qimmatli  qog'ozlaming  emitentlaming 
moliya-xo'jalik  va  biija  tomonidan  belgilangan  talablar  bo'yicha  boshqa 
ko'rsatkichlarining 
muvofiqligini 
nazarda 
tutuvchi 
ekspertizasini 
o'tkazish,  emitentning  ishchanlik  nufuzini  hamda  uning  moliyaviy 
ishonchliligi to'g'risida axborot beruvchi boshqa majburiyatlami baholash;
-  savdoga  qo'yiladigan  qimmatli  qog'ozlaming  moliyaviy  jihatdan 
barqaror  emitentlar  narxlanadigan  aksiyalari  ro'yxatini  o'z  ichiga  oluvchi 
biija listingini muntazam yuritish;
157

---

-  qimmatli  qog'ozlaming  biijadagi  savdosi  yakunlari  asosida 
qimmatli qog'ozlami narxlashni  (aksiyalar kursini,  eng past va eng yuqori 
narxlarini, kurs qiymati o ‘zgarishini va shu kabilarni) amalga oshirish;
-  investitsiya  institutlari  nomidan  vakillik  qiluvchi  birja  savdolari 
operatorlari (treyderlar) o ‘quvini o'tkazish;
- qimmatli qog'ozlar operatsiyalari bo'yicha kelishmovchiliklami o'z 
vaqtida ko'rib chiqish.
Aksiyalar pulini  to'lashning  qonunchilikda nazarda  tutilgan muddati 
o'tib  ketgan  taqdirda  vakil  qilingan  agent  oldi-sotdi  shartnomasini  bekor 
qilishga  va  registrga  tegishli  ravishda  yozib  qo'yish  uchun  bitishuvni 
ro'yxatdan  o'tkazuvchiga  shartnomaning  haqiqiy  emas  deb  topilgani 
to'g'risida xabar qilishga majbur.
Aksiyalami  sotib  oluvchi  bitishuv  summasini  bitishuv  tuzilgan 
kundan boshlab 5 bank ish kuni mobaynida to'lamagan taqdirda oldi-sotdi 
shartnomasi  bekor  qilinadi  va  aybdor  tomon  boshqa  tomonga  bitishuv 
summasining  12 foizi miqdorida jarima to'lashi lozim.