To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

3. Fuqaroning hayoti va sog‘lig‘iga yetkazilgan zarar uchun 
javobgarlik
Fuqaroning  sog‘lig‘iga  zarar  yetkazish,  shuningdek,  uni  hayotidan 
mahrum  qilish  zarar  yetkazishdan  kelib  chiqadigan  majburiyatlami 
vujudga keltiradi.
1995-yil  30-avgustda  qabul  qilingan  0 ‘zbekiston  Respublikasining 
“Fuqarolaming  huquqlari  va  erkinliklarini  buzadigan  xatti-harakatlar  va 
qarorlar  ustidan  sudga  shikoyat  qilish  to‘g ‘risida”igi  Qonuni  ham 
fuqarolaming  shaxsiy  nomulkiy  xuquqlarini  -   ulaming  sha’ni,  qadr- 
qimmati,  ishchanlik  obro‘sini  himoya  qilish  to‘g ‘risidagi  qonunchilikni 
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega.
Shartnoma  majburiyatlarini  bajarishda,  shuningdek  harbiy  xizmat 
majburiyatlarini,  ichki  ishlar  organlaridagi  xizmatni  va  boshqa  shunga 
o ‘xshash majburiyatlami bajarishda fuqaroning hayoti va sog‘lig‘iga zarar, 
agar  qonunda  yoki  shartnomada  javobgarlikning  ancha  yuqori  miqdori 
nazarda tutilmagan bo‘Isa, FKning 57-bobi qoidalariga muvofiq qoplanadi.
Fuqaroning  hayoti  va  sog‘lig‘i  juda  ham  bebaho  ne’mat  hisoblanib 
unga  yetkazilgan  har  qanday  zarar  g ‘ayriqonuniy  hisoblanadi.  qonun  yo‘l 
qo‘ygan  holatlarda  inson  hayoti  va  sog‘lig‘iga  yetkazilgan  zarar huquqqa 
hilof  bo‘lmasligi  mumkin  (zamriy  mudofaa  holatida  yoki  xavfli 
jinoyatchini  ushlash  chog‘ida  yetkazilgan  zarar)  fuqaroning  sog‘lig‘iga 
zarar yetkazish uning mayib bo‘lishi, kasallikka yo‘liqishi yoki boshqacha 
holatlarda  yetkazilishi  mumkin.  Mayib  bo‘lish  qandaydir  ichki  omillar 
ta’sirida kelib chiqadigan jismoniy zararlanishda ifodalanadi.
Fuqaro  mayib  qilinganda  yoki  uning  sog‘lig‘iga  boshqacha  shikast 
yetkazilganda  jabrlanuvchi  oladigan  yoki  muayyan  ravishda  olishi 
mumkin  bo'lgan  yo‘qotilgan  ish  haqi  (daromadlari),  shuningdek, 
salomatligiga shikast yetkazilishi tufayli qilgan qo‘shimcha harajatlari,  shu 
jumladan,  davolanish,  qo‘shimcha ovqatlanish,  dori-darmonlar sotib  olish, 
sanatoriy-kurortda  davolanish,  maxsus  transport  vositalarini  sotib  olish, 
protez  qo'ydirish,  birovning  parvarishida  bo'lish,  boshqa  kasbga 
tayyorgarlikdan  o ‘tish  harajatlari,  agar jabrlanuvchining  ana  shu  yordam 
va  parvarish  turlariga  muhtojligi  hamda  ulami  bepul  olish  huquqiga  ega 
emasligi aniqlansa, о ‘mi qoplanishi lozim.
Zarami  qoplash  usullaridan  birini  tanlash  huquqi  ishning  ahvoliga 
qarab  jabrlangan  shaxsga  beriladi.  Amalda  yetkazilgan  zarami  to‘la 
hajmda qoplash nazarda tutiladi.
1 O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi,  1995 yil, № 9 ,183-modda.
312

---

Fuqaroning 
sog‘lig‘iga 
zarar 
yetkazganlik 
uchun 
mulkiy 
javobgarlikka  tortilish  shartlari  va  to'lanadigan  zarar  miqdorini  belgilash 
tartibi  jabrlangan  shaxsning  ijtimoiy  sug‘urta  qilingan  yoki  qilinmagan 
shaxs  bo‘lishiga,  shuningdek,  zaraming  kim  tomonidan  -   jabrlangan 
shaxsni  sug'urta  qildirgan  shaxs  yoki  uni  sug'urta  qildiruvchi  bo‘lib 
hisoblanmagan shaxs tomonidan yetkazilgan bo'lishiga qarab belgilanadi.
Ijtimoiy  sug'urta va ijtimoiy ta’minot organlari tomonidan  nafaqa va 
pensiyalar  to'lanishi  uchun  asos  bo'lib  sug'urta  hodisasi  hisoblanadi. 
Sug'urta  qilingan  shaxsning  mehnat  qobiliyati  vaqtincha  yoki  doimiy 
yo'qotilish  yoxud  o'limiga  sabab  bo'lgan  va  amaldagi  qonunlarga  binoan 
nafaqat yoki  pensiyalar  olish  huquqini  beradigan  (sug'urta  qilingan  shaxs 
vafot  etgan  taqdirda  esa  uning  oila  a’zolariga  pensiya  olish  huquqini 
beradigan)  hodisa  sug'urta  hodisasi  hisoblanadi.  Bunda  ijtimiy  sug'urta 
yoki  ijtimoiy  ta’minot  organlari  tomonidan  nafaqa  va  pensiyalar 
to'lanishida zarar yetkazuvchining ham,  zarar ko'rgan shaxsning ham aybi 
to'g'risida masala qo'yilmaydi.
Sog'liqning  zararlantirilishi  mehnat  qobiliyatini  vaqtincha  yoki 
doimiy,  to'la  yoki  qisman  yo'qotilishiga  olib  kelishi  mumkin.  Zarar 
yetkazgan  shaxs  tomonidan  zaraming  to'latilishi  to'g'risidagi  masala 
mehnat  qobiliyati  vaqtincha  yo'qotilganida  yuqorida  ko'rsatilganidek, 
sug'urta  qilingan  shaxs  o'rtacha  ish  haqining  100  %  miqdorida  nafaqa 
oladi.  Mehnat  qobiliyatining  doimiy  yo'qotilishi  darajasi  VTEK,  ya’ni 
mehnat  qobiliyatini  belgilovchi  vrach-ekspert  komissiyasi  tomonidan 
belgilanadi.
Mehnat  qobiliyatining  yo'qotilishi  yoki  kamaytirilishi  ish  haqini 
yo'qogtish va sog'liqni tiklash maqsadlarida qilingan boshqa harajatlardan 
iborat  mulkiy  zaraming  kelishiga  sabab  bo'ladi.  Oila  a’zolarini  boquvchi 
shaxs  vafot  etishida  uning  boqimida  bo'lganlaming  olib  turgan  moddiy 
ta’minogti yo'qotilishi mulkiy zarami tashkil etadi.
Bundan  tashqari,  fuqarolarga  asossiz  ishdan  bo'shatish  xolatlarida 
ham  moddiy  va  nomoddiy  xarakterdagi  zarar  kelib  chiqadi.  1998-yil  17- 
apreldagi  O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  Plenumining  “Sudlar 
tomonidan  mehnat  shartnomasi  (kontrakti)ni  bekor  qilishni  tartibga 
soluvchi  qonunlaming  qo'llanishi  haqida”gi  12-sonli  Qarori  46-bandiga 
asosan xodimga yetkazilgan zarami qoplash quyidagilardan iborat ekanligi 
ko'rsatiladi:
-majburiy progul vaqti uchun so'zsiz haq to'lash;
-mehnat  shartnomasini  bekor  qilish  yo  boshqa  ishga  o'tkazish 
yuzasidan shikoyat qilish bilan bog'liq qo'shimcha xarajatlami qoplash;
313

---

-ma’naviy zarami qoplash1.
Yetkazilgan  zarar  uchun  javobgar  shaxsga  nisbatan  qo‘yiladigan 
talablaming miqdori quyidagilarga qarab belgilanadi:
-jabrlanuvchining  to  sog‘lig‘iga  zarar  yetkazilishiga  qadar  olgan  ish 
haqining  o‘rtacha  miqdoriga  qaraladi.  Jabrlanuvchining  ish  haqini 
yo'qotish  bilan  bog‘liq  bo'lgan  zarar  jabrlangan  shaxsning  zarar 
yetkazilish  kuniga  olgan  o ‘rtacha  ish  haqining  100  %i  hisobidan 
belgilanadi;
-umumiy  yoki  kasbga  doir  mehnat  qobiliyatining  yo‘qotilishiga 
qaratiladi.  Umumiy  mehnat  qobiliyati  deb  malakasiz  mehnatga  bo‘lgan 
qobiliyat  tushuniladi.  Kasbga  doir  qobiliyat  deb  o ‘z  mutaxassisligi 
bo‘yicha mehnat qilishga bo‘lgan qobiliyat tushuniladi;
-pensiya  ta’minotining  summasiga  qaraladi.  Bu  holda  shikastlanish 
munosabati bilan to‘lo‘nadigan pensiya ham,  shuningdek zarar yetkazilishi 
paytiga qadar jabrlanuvchi tomonidan olinib kelingan pensiya ham qo'shib 
hisoblanadi.
Boquvchisi  vafot  etgan  taqdirda  quyidagilar  zarami  undirish 
huquqiga ega:
-marhumning qaramog‘ida turgan yoki u vafot etgan kungacha undan 
ta’minot olish huquqiga ega bo‘lgan mehnatga layoqatsiz shaxslar; 
-marhumning vafotidan keyin tug‘ilgan farzandi;
-mehnat  qobiliyatidan  qat’iy  nazar,  marhumning  qaramog‘ida 
bo‘lgan  o ‘n  to‘rt  yoshga  to'lmagan  yoxud  ko'rsatilgan  yoshga  to'lgan 
bo‘lsa ham tibbiyot  muassasasining  xulosasiga ko‘ra  salomatligi  bo'yicha 
boshqalaming parvarishiga muhtoj bo'lgan bolalari, nevaralari, aka-ukalari 
va  opa-singillarini  parvarishlashda  band  bo'lgan  va  ishlamaydigan  ota- 
onasidan biri, eri (xotini) yoki oilaning boshqa a’zosi;
-marhumning  qaramog'ida  bo‘lgan  va  uning  vafotidan  keyin  5  yil 
ichida mehnatga qobiliyatsiz bo‘lib qolgan shaxslar.
Zarar quyidagilarga to ‘lanadi:
-voyaga yetmaganlarga -  o ‘n sakkiz yoshga to'lgunga qadar;
-o‘n  sakkiz  yoshdan  oshgan  o'quvchilarga  -   o ‘quvning  kunduzgi 
shaklida o'qishni tugatgunga qadar, biroq 23 yoshdan oshmaguncha;
-ellik  besh  yoshdan  oshgan  ayollarga  va  oltmish  yoshdan  oshgan 
erkaklarga -  umrbod;
-nogironlarga -  nogironlik muddatiga;
1  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudining  1998  yil  17  apreldagi  Plenumi  qarorlari.  -Toshkent:  O’zbekiston
Respublikasi Oliy sudi,  1998.49-b.

---

-marhumning  qaramog‘ida  bo'lgan  bolalari,  nevaralari,  aka-ukalari, 
opa-singillarini ular o ‘n to‘rt yoshga to'lgunga qadar parvarishlashda band 
bo'lgan ota-onasidan bin, eri (xotini) yoki oilasining boshqa a’zosiga1.
Zaraming  о ‘mini  qoplash  miqdorini  aniqlashda  boquvchisi  vafot 
etganligi  munosabati  bilan  shaxslarga  tayinlangan  pensiya,  shuningdek 
boquvchisining  vafotidan  oldin  ham,  vafotidan  keyin  ham  tayinlangan 
boshqa  turdagi  pensiyalar  hamda  ish  haqi  (daromad),  stipendiya  qoplash 
hisobiga  kiritilmaydi.  Agar  boquvchi  mehnat  va  mehnat  shartnomasida 
nazarda  tutilgan  majburiyatlami  bajarish  paytida  vafot  etgan  bo‘Isa,  bu 
holda  ish  beruvchi  zarami  undirib  olish  huquqi  bor  fuqarolarga  besh  yil 
davomida o'rtacha ish haqini to'lab turadi.
Jabrlanuvchining  mehnat  qobiliyati  pasayishi  yoki  uning  vafot 
etganligi  bilan  bog'liq  zarami  qoplash  har  oylik  to'lovlar  bilan  amalga 
oshiriladi.
Uzrli  sabablar  bo'lgan  taqdirda  sud  zarar  yetkazuvchining 
imkoniyatlarini  hisobga  olib,  undirish  huquqiga  ega  bo'lgan  fuqaroning 
talabi  bilan unga  tegishli  to‘lovlami  bir  yo‘la,  lekin  uch yildan  oshmagan 
vaqt uchun to‘lashni belgilashi mumkin.
Jabrlanuvchining  sog‘lig'iga  yetkazilgan  zaraming  o'mini  qoplash 
majburiyati  zimmasiga  yuklangan  shaxs,  agar  jabrlanuvchining  mehnat 
qobiliyati  zarami  undirish  belgilangan  paytda  bo'lgandagiga  nisbatan 
oshgan  bo'lsa,  qoplash  miqdorini  tegishlicha  kamaytirishni  talab  qilishga 
haqli.
Sud  zarar  yetkazgan  fuqaroning  talabiga  binoan  agar  uning  mulkiy 
ahvoli,  nogironligi  yoxud  pensiya  yoshiga  yetganligi  sababli  zaraming 
o'mini  qoplash  belgilangan  paytdagiga  nisbatan  yomonlashgan  bo'lsa, 
zaraming  о ‘mini  qoplash  miqdorini  kamaytirishi  mumkin.  Zarar  qasddan 
yetkazilgan hollar bundan mustasno.
“Mehnatni  muhofaza  qilish  to'g'risida”gi  O'zbekiston  Respublikasi 
Qonunini  hamda  O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 
“Mehnatni  muhofaza  qilishga  doir  me’yoriy  hujjatlami  qayta  ko'rib 
chiqish va ishlab chiqish to'g'risida” 2000-yil  12-iyuldagi 267-son qarorini 
bajarish 
yuzasidan 
yuqorida 
ham 
aytganimizdek, 
O'zbekiston 
Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  2005-yil  11-fevraldagi  60-sonli 
Qarori  bilan  tasdiqlangan  “Xodimlarga  ulaming  mehnat  vazifalarini 
bajarish  bilan  bog'liq  holda  jarohatlanishi,  kasb  kasalliklariga  chalinishi
1  Сергеев  А.П.  Обязательства,  возникающие  вследствие  причинения  вреда.  «Граждански  праве»  дарслигцца.
4.2. -М .: Проспект,  1997. -С.699-751.
315

---

yoki  salomatlikning  boshqa  xil  shikastlanishi  tufayli  yetkazilgan  zarami 
to‘lash Qoidalari’^da belgilangan.
Xodimlarga ulaming mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda 
jarohatlanish,  kasb kasalliklariga chalinish  yoki  salomatlikning  boshqacha 
xil  shikastlanishi  tufayli  yetkazilgan  zarami  ish  beruvchilar  tomonidan 
to‘lash  bilan  bog‘liq  munosabatlar  maxsus  qonunlar  va  boshqa  huquqiy 
hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Hujjatlar va guvohlaming ko‘rsatmalari ish beruvchining yetkazilgan 
zarar  uchun  aybdorligini  va  javoblarligini  isbotlovchi  dalil  bo'lishi 
mumkin, chunonchi ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan bahtsiz hodisa haqida 
dalolatnoma,  sud  hukmi  va  qarori,  prokuratura,  surishtiruv  va  dastlabki 
tergov  organining  qarori  mehnatni  muhofaza  qilish  va  mehnat  haqidagi 
qonunchilikka  rioya  etilishini,  salomatlikka  yetkazilgan  zarar  sabablarini 
nazorat  qilishni  amalga  oshiruvchi  mehnat  texnika  inspektorining  yoki 
boshqa mansabdor shaxslaming xulosasi va boshqalar.
Lekin  fuqarolaming  milliy  qonunchilikda  fuqaroning  sha’ni,  qadr- 
qimmati,  ishchanlik obro‘sini ximoya qilish dastaklarida buzilgan xuquqni 
tiklash  tartibi  mufassal  belgilab  berilmaganligi  sababli  amaliyotda 
shaxsning  bu  xuquqlarini  amalda  tiklash  birmuncha  murakkab  bo‘lib 
qolmoqda.
Masalan,  1997-yil  8-martda “Narodnoe  slovo” ro‘znomasida  “O  key 
mister  Rasulov”  maqolasi  chop  etilib,  2  kun  o ‘tgach,  fuqaro  Rasulov 
maqolada  o'zining  sha’niga  putur  yetkazuvchi  haqiqatga  to‘g ‘ri 
kelmaydigan  ma’lumotlar  tarqatilganligi  uchun  raddiya  berishni  og‘zaki 
talab  etadi.  Tahririyat bu  talabni  bajarmagach,  u  qayta yozma ravishda  10 
kun  ichida  raddiya  e’lon  qilinmasa,  sudga  murojaat  etishini  bildiradi.  Bu 
talab  ham  bajarilmagach,  FKning  100-moddasiga  asosan  1997-yil  16- 
martda  Toshkent  shahar  Mirobod  tuman  sudiga  murojaat  etadi.  Sud 
da’voni  qondirib,  tahririyatga  raddiya  e’lon  qilish  va  kechirim  so‘rash 
to‘g ‘risida  qaror  qabul  qiladi.  Kassatsiya  shikoyati  Toshkent  shahar 
sudining  fuqarolik  ishlari  bo'yicha  sudlov  hay’atida  o'zgarishsiz 
qoldiriladi.  Shunga  qaramasdan  javobgar  faqatgina  1998-yil  13-fevralda 
shakli  va  mazmuni,  bayon  etish  usuli  bo‘yicha  sha’ni  va  qadr-qimmatni 
himoya  qilishga  xizmat  qilmaydigan  darajada  raddiya  e’lon  qilib  sud  hal 
qiluv qarorini ijro etgan2.
Tovaming  (ishning,  xizmatning)  konstruktiv,  retsepturaviy  yoki 
boshqa  nuqsonlari  oqibatida,  shuningdek  tovar  (ish,  xizmat)  to‘g ‘risidagi
1 //O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005 yil, 5-6-son, 35-modda.
2  T.Umarov.  O ’zbekistonda  shahsiy  nomulkiy  huquqlarni  fuqarolik-huquqiy  vositalarda  himoya  qilish  masalalari.  -  
Toshkent: Adolat, 2000. 87-b.
316

---

ma’lumot  noto‘g ‘ri  yoki  etarli  emasligi  oqibatida  fuqaroning  hayoti, 
sog‘lig‘i  yoki  mol-mulkiga  yoxud  yuridik  shaxsning  mol-mulkiga 
yetkazilgan zarar sotuvchi  yoki  tayyorlovchi  (ijrochi)  tomonidan,  ulaming 
aybidan  va  jabrlanuvchi  ular  bilan  shartnoma  munosabatlarida  bo‘lgani 
yoki bo‘lmaganidan qat’i nazar, qoplanishi lozim (FKning  1017-moddasi).
Bu  qoida  FKga  yangi  kiritilgan  bo‘lib  u  iste’molchilar  huquqlarini 
himoya qiladi.  Bu  to‘g ‘rida  “Iste’molchilaming  huquqlarini  himoya qilish 
to‘g‘risida”gi  qonunda  ham  ta’kidlab  o‘tilgan.  Bu  qoida  bo'yicha 
javobgarlik  belgilanishi  uchun  bir  qancha  shartlar bo'lishi  lozim.  Avvalo, 
sotuvchi  yoki  tayyorlovchining  (ijrochining)  harakatlari  huquqqa  hilof 
bo‘lishi  kerak.  Huquqqa  xilof  harakat  deb  topilishi  uchun  tovami  har 
qanday kamchilik bilan emas, balki inson hayoti, sog‘lig‘i yoki mol-mulki, 
shuningdek  yuridik  shaxs  mol-mulkiga  zarar  yetkazishi  mumkin  bo‘lgan 
kamchiliklar  bilan  topshirish  tushuniladi.  Bu  kamchiliklar  yashirin 
xarakterga  ega  bo‘lib,  ular  tovami  (ishni  va  xizmatlami)  iste’mol  qilish 
jarayonida  namoyon  bo‘ladi.  Zarar  bu  holatda javobgarlik  sharti  sifatida 
muhim  ahamiyatga  ega  emas.  U jabrlanuvchi  mol-mulkining  zararlanishi, 
yo‘qotilgan  sog‘lig‘ini  tiklash  uchun  qilgan  harajatlari  va  hokazolardan 
iborat bo'lishi mumkin.
Sotuvchi  yoki  tayyorlovchiga  javobgarlikni  belgilash  uchun 
yetkazilgan zarar va tovarlar kamchiligi yoki jabrlanuvchidan tovar haqida 
to'la  ma’lumot bo‘lmaganligi  o'rtasida  sababiy  bog‘lanish  bo‘lishi  kerak. 
Shu  sababiy  bog'lanish  tovaming  yaroqlilik  muddati  mobaynida  agar  u 
belgilanmagan  bo'lsa  tovar  ishlab  chiqarilgan  kundan  boshlab  10  yillik 
muddat mobaynida topilgandagina yuridik kuchga ega bo'ladi.
Yaroqlilik 
muddati 
oziq-ovqat 
mahsulotlari, 
dori-darmon, 
parfyumeriya  mahsulotlari  va  boshqalar  uchun  davlat  standartlari  asosida 
qonun bilan belgilanadi.
FKning  1019-moddasida  yaroqlilik  to‘g ‘risidagi  muddatdan  istisno 
tariqasida  zaraming  qoplanishi  lozim  bo'lgan  holatlami  ko‘rsatadi.  Ular 
quyidagilardir:
birinchidan, 
qonun 
talablari 
buzilib 
yaroqlilik 
muddati 
belgilanmagan bo‘lsa;
ikkinchidan,  tovami  sotib  olgan,  ishni  bajartirgan  yoki  xizmatdan 
foydalangan  shaxs  yaroqlilik  muddati  tugaganidan  keyin  zamr  bo'lgan 
harakatlami  qilishi  to'g'risida  va  ko'rsatilgan  harakatlar  bajarilmagan 
taqdirda 
kelib 
chiqishi 
mumkin 
bo'lgan 
oqibatlar 
to'g'risida 
ogohlantirilmagan bo'lsa.
317

---

Bu  majburiyatlar  subyektiv  tomonining  o'ziga  xos  xususiyati 
shundaki, 
zarar 
sotuvchi 
yoki 
tayyorlovchining 
aybi 
boiish- 
bo‘lmasligidan  qat’iy  nazar  to‘lanishi  lozim.  Shuning  uchun  zarar 
yetkazgan  shaxsning  tovarning  kamchiligi 
bor-yo‘qIigini  bilgan- 
bilmaganligini  ahamiyati  yo‘q.  Bordi-yu,  jabrlanuvchi  va  zarar 
yetkazuvchi  shartnomaviy  munosabatlarga  kirishgan  bo‘lsa,  u  holda 
shartnoma ular о ‘rtasidagi qaysi huquq va majburiyatlami tartibga solishga 
qaratilganligiga  e’tibor  berish  lozim  bo'ladi.  Misol  tariqasida  oldi-sotdi 
shartnomasini  keltirib  o'tishimiz  mumkin.  Sotuvchi  yoki  tayyorlovchi 
(ijrochi) quyidagi ikki holatda javobgarlikdan ozod qilinadi:
birinchidan, zarar engib bo‘lmas kuch ta’sirida kelib chiqqan boisa; 
ikkinchidan,  iste’molchi  tovarlami  saqlash  yoki  ulardan  (ishning 
natijalaridan,  xizmatlardan)  foydalanish  yuzasidan  belgilangan  qoidalami 
buzish oqibatida yetkazilganligi isbotlangan holda.
Bu  har  ikki  javobgarlikdan  ozod  qiluvchi  holatlar  zarar  yetkazgan 
shaxs tomonidan isbotlab berilishi lozim.
Ma’naviy  zarami  moddiy  qoplash  tushunchasi  fuqarolik  huquqi 
qonunchiligida  yangi  tushuncha  bo‘lib  hisoblanadi.  Uni  huquqiy  jamiyat 
qurish uchun qilingan harakatlardan biri deb tushunish mumkin.
Bundan  asosiy  maqsad  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasiga 
muvofiq  (7-bob)  fuqarolarga  berilgan  shaxsiy  huquq  va  erkinliklaming 
amalga  oshirilishini  va himoya qilinishini  ta’minlashdan iborat.  Ma’naviy 
zarar 
bo‘yicha 
javobgarlik 
shartnomaga 
asoslanmagan 
Ya’ni, 
huquqbuzarlik  bilan  bogiiq  delikt  tarzda  ega  bo‘lgan  javobgarlikdan 
iborat.  Shuning  uchun  ham  bunday  javobgarlikka  oid  qoidalar,  ulaming 
o'ziga xos xususiyatlari hisobga olingan holda alohida paragrafda berilgan 
va  zarar yetkazishdan  kelib  chiqadigan  majburiyatlar  sifatida  FKning  57- 
bobiga kiritilgan.
FKning  11-moddasida  ma’naviy  zarami  qoplash  fuqarolik  huquqini 
himoya  qilish  usullaridan  iborat  ekanligi  tan  olindi.  Kodeksning  100- 
moddasida  qanday  holatlarda  ma’naviy  zarami  qoplash  mumkinligi  aniq 
ko‘rsatilgan.  Bunga  ko‘ra,  ma’naviy  zarami  qoplash  fuqaroning  shaxsiy 
nomulkiy huquqlariga yetkazilgan zarar uchun qoilaniladi.
Germaniyada  ma’naviy  zarami  qoplashda  restitutsiya  prinsipi  amal 
qiladi.  Unga muvofiq jabrlanuvchi xuquqbuzarlik bo‘lmaganda qayholatda 
bo‘lgan  bo‘Isa,  shu  holda  qaytariladi.  Agar restitutsiya prinsipini  qo‘llash 
imkoni  bo‘lmasa  yoki  uning  natijasida  zarami  to‘la  hajmda  qoplash 
imkoni bo‘lmasa, huquqbuzar keltirgan zarar pul bilan qoplanishi shart1.
1 Анисимов А Л . Честь достоинство деловоя репутация гражданско-прововая защита. -М .: Юрист,  1994. 65-с.
318

---

Ma’naviy  zarar  Angliyada  ruhiy  zarar,  psixiatrik  zarar,  nervous 
shock, ordinaru shosk kabi turlari uchraydi.
Ma’naviy zarar bir necha asoslarda vujudga kelishi mumkin.  FKning 
1021-moddasida  ta’kidlanishicha  ma’naviy  zarar  zarar  yetkazuvchining 
aybi  bo‘lgan  taqdirdagina  qoplanadi.  Yetkazilgan  ma’naviy  zarar  zarar 
yetkazuvchining aybi bo'lgan yoki bo'lmaganligidan qat’iy nazar quyidagi 
hollarda ham qoplanishi zarur:
birinchidan,  zarar  fuqaroning  hayoti  va  sog‘lig‘iga  oshiqcha  xavf 
manbai tomonidan yetkazilgan bo'lsa;
ikkinchidan,  zarar  fuqaroga  uni  qonunga  xilof  tarzda  hukm  qilish, 
qonunga  xilof  tarzda  jinoiy  javobgarlikka  tortish  ehtiyot  chorasi  sifatida 
qamoqqa  olishni  yoki  munosib  xulq-atvorda  bo'lish  haqida  tilxat  olishni 
qonunga  xilof  tarzda  qo'llanish,  qonunga  xilof  tarzda  ma’muriy  jazo 
qo'llanish  va  qonunga  xilof  tarzda  ushlab  turish  natijasida  yetkazilgan 
bo'lsa;
uchinchidan,  zarar  or-nomus,  qadr-qimmat  va  ishchanlik  obro'sini 
haqoratlovchi ma’lumotlami tarqatish tufayli yetkazilgan bo'lsa.
Shuning  bilan  birga,  ma’naviy  zarami  qoplash  qonunda  nazarda 
tutilgan  boshqa  hollarda  ham  yuz  berishi  nazarda  tutiladi.  Ushbu  boshqa 
hollar  sifatida  ma’naviy  zarar  fuqaroning  nafaqat  shaxsiga,  shuningdek 
uning  mulkiy  huquqiga  putur  yetkazish  natijasida  ham  vujudga  kelishi 
mumkin.  “Iste’molchilaming  xuquqlarini  himoya  qilish  to'g'risida”gi 
Qonunning  22-moddasi  ikkinchi  qismiga  binoan  ma’naviy  zarar  mulkiy 
huquq buzilganda ham qoplanishi mumkinligi nazarda tutiladi.
Ma’naviy  zarar  moddiy  ne’matlarga  ziyon  yetkazish  oqibatida  ham 
kelib chiqishi mumkin. Agar yo'q qilib tashlangan yoki shikast yetkazilgan 
ashyo jabrlanuvchi  uchun  muhim  ahamiyatga  ega  bo'lsa,  shaxs  ma’naviy 
azob chekishi mumkin1.
Jabrlanuvchining  hayoti  va  sog'lig'iga  zarar  yetkazish  orqali 
yetkazilgan  ma’naviy  zarar  moddiy  zarardan  alohida  tarzda  qoplanishi 
lozim.
Ma’naviy  zarami  qoplash  pul  bilan  amalga  oshiriladi.  Ma’naviy 
zarami  qoplash  miqdori jabrlanuvchiga  yetkazilgan jismoniy  va  ma’naviy 
azoblaming  xususiyatiga,  shuningdek  ayb  tovon  to'lashga  asos  bo'lgan 
hollarda 
zarar 
yetkazuvchining 
ayb 
darajasi 
(qasddan 
yoki 
ehtiyotsizlikdan)  ga  qarab  sud  tomonidan  aniqlanadi.  Zarami  qoplash 
miqdorini  aniqlashda  oqilonalik  va  adolatlilik  talablari  e’tiborga  olinishi
1  Бслецкин  C.A.  Возмещение  морального  (неимущественного)  вреде.  М Ю р н /и т с к о *   rtmpo,  Город*)!,  1996
, 
16-с.
319

---

lozim.  Sud ma’naviy  zarami  qoplashda  zarar yetkazuvchining  yetkazilgan 
zararga  bo'lgan  munosabatini  ijtimoiy  ahvolini  va  yetkazilgan  zaraming 
jamiyat uchun ijtimoiy xavflilik arajasini hisobga olish lozim.  Jismoniy va 
ma’naviy  azoblaming  xususiyati  ma’naviy  zarar  yetkazilgan  haqiqiy 
holatlar  va  jabrlanuvchining  shaxsiy  xususiyatlarihisobga  olingan  holda 
sud tomonidan baholanadi.
“Iste’molchilar  huquqlarini  himoya  qilish  to‘g ‘risida”gi  Qonunga 
muvofiq,  tovaming  ishning  xizmatning  nuqsonlari  oqibatida  yetkazilgan 
zarar ham mulkiy  (moddiy),  ham ma’naviy  (nomoddiy)  bo‘lishi  mumkin. 
Toianishi  lozim  bo'lgan  mulkiy  zarardan  qat’iy  nazar,  ma’naviy  zarar 
qoplanishi  nazarda  tutiladi.  Demak,  ma’naviy  va  moddiy  zaraming  har 
birini  alohida,  shuningdek  ikkalasini  birga  ham  qoplanishini  talab  qilish 
mumkin.
“Iste’molchilar  huquqlarini  himoya  qilish  to‘g ‘risida”gi  Qonunda 
sotuvchi(ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi)  zarami  qoplashi  lozim  bo‘lgan  holat 
sifatida iste’molchining xayoti,  sog‘lig‘i  yoki  mol-mulkining xavfsizligini 
ta’min  eta  olmaydigan  materiallar,  uskunalar asbob-anjomlar yoki  boshqa 
vositalar  qo‘llanilishi  oqibatida  iste’molchining  hayotiga,  sog‘lig‘iga  yoki 
mol-mulkiga  yetkazilgan  zarami  keltirib  o ‘tadi.  Iste’molchiga  taqdim 
etilayotgan  xar  qanday  tovar,  ish,  xizmat  yoki  boshqa  narsalar  uning 
xayotiga,  sog‘lig‘iga  va  mol-mulkiga  zarar  etishi  xavfini  tug'dirmasligi 
lozim.  Shu  jumladan,  ish  bajarish  yoki  xizmat  ko‘rsatishda  ijrochi 
tomonidan  qo‘llanilayotgan  materiallar,  uskunalar,  asbob-anjomlar  va 
boshqa 
vositalar(masalan, 
ish 
bajarishda 
ijrochi 
tomonidan 
foydalanilayotgan  transport  vositasi  yoki  boshqa  oshiqcha  xavf  manbai) 
xam  iste’molchining  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  subyektiv  huquqlariga  zarar 
yetkazmasligi zarur.
Qonun 
iste’molchining 
hayoti, 
sog‘lig‘i 
yoki 
mol-mulkiga 
yetkazilgan zaraming qoplanishi lozim bo'lgan muddatlami belgilaydi:
1) normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovaming xizmat (yaroqlilik) 
muddati mobaynida;
2)  bunday  muddatlar  belgilanmagan  taqdirda  esa,  tovar  ishlab 
chiqarilgan  (ish,  xizmat  qabul  qilingan) 
paytdan  e’tiboran  o ‘n  yil 
mobaynida.
Ma’lumki, yaroqlilik muddati va xizmat muddati davomida tovar (ish 
yoki  xizmat)ning  benuqson  ishlashi  va  xizmat  qilishi  yuzasidan 
javobgarlikni  sotuvchi  (ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi)  o ‘z  zimmasiga  oladi. 
Zero  bunday  holatlar  normativ  hujjatlarda  qat’iy  o ‘rnatilib  qo'yiladi.  Ana 
shu  muddat  davomida  iste’molchiga  yetkazilgan  zarar  uchun  Qonunda
320

---

javobgarlik  belgilangan.  Bunday  muddat  o ‘tgandan  vujudga  kelgan  zarar 
uchun javobgarlik yuzaga kelmaydi.
Har  qanday  tovarlarga  nisbatan  xam  normativ  hujjatlarda  xizmat 
(yaroqlilik)  muddatlari  belgilanmasligi  sababli  Qonun,  uzoq  muddat 
foydalanishga  muljallangan  tovarlami  nazarda  tutib,  bunday  tovarlaming 
nuqsonlari tufayli yetkazilga zarami qoplash uchun o ‘n yillik (ancha uzoq) 
muddatni  belgilaydi.  Ana  shu  o ‘n  yil  mobaynida  tovar  (ish,  xizmat)dagi 
nuqsonlar  tufayli  iste’molchiga  yetkazilgan  zarar  qoplansa,  o‘n  yildan 
so‘ng yetkazilgan zarar koplanmaydi1.
Ma’lumki, aksariyat xollarda majburiyatlami amalga amalga oshirish 
jarayonida  yozaga  kelgan  huquqbuzarlik  natijasida  muayyan  subyektga 
mulkiy  talofat  etadi.  Shu  sababli  ham  zarami  undirish,  bartaraf etish -  bu 
huquqbuzar  zimmasiga  yuklatiladigan  eng  asosiy  choralardan  biridir.  Bu 
jinoyat,  ma’muriy,  mehnat  huquqida,  boshqa  tarmoqlarda  ham  nazarda 
tutilgan.  Biroq  zarami  undirish  -   bu  fuqarolik  huquqida  eng  asosiy 
kategoriya hisoblanadi,  fuqarolik huquqini himoya qilishning muhim usuli 
sifatida  mavqega  ega.  Hatto  ko'pchilik  sivilist  olimlar  unga  javobgarlik 
chorasi emas,  himoya usuli  sifatida qarashadilar.  Odatda, javobgarlik -  bu 
huquqbuzarlik  uchun,  huquqbuzarlik  sodir  etgani  uchun  qo‘llaniladigan, 
salbiy  oqibatlar,  muayyan  mahrumliklar,  cheklashlar keltirib  chiqaradigan 
majburlov  choralari  hisoblanadi.  Shu ma’noda  olganda,  zarami  to‘latish -  
javobgarlik  chorasi  emas,  balki  huquqbuzarlik  oqibatlami  bartaraf  etish, 
huquqbuzarlikdan  avvalgi  holatni  tiklash  hisoblanadi.  Bu  adolat  va 
odillikning doimiy talabidir.
Prezidentimiz  I.A.Karimov  qonunchiligimizda  iqtisodiy  sohadagi 
jinoyatlar  va  uning  uchun javobgarlik  tushunchasini  zamon  talabiga  mos 
ravishda  idrok  etishga  asoslangan  yangicha  yondashuv  mohiyatini 
ko'rsatib  berdi.  Bu  iqtisodiy  ta’sir  choralami  qo‘llash  imkoniyatlarini 
kengaytirish,  ozodlikdan  mahrum  etish  o ‘miga  jarimani  qo‘llashni 
kengaytirish,  uning  miqdorini  oshirish,  yetkazilgan  moddiy  zarami 
qoplashga qaratilgan boshqa ta’sir choralaridan foydalanishni anglatadi.
FKning  14-moddasi  3-qismida  “agar  huquqni  buzgan  shaxs  buning 
natijasida daromad olgan bo‘lsa, huquqi buzilgan  shaxs boshqa zarar bilan 
bir  qatorda  boy  berilgan  foyda  bunday  daromaddan  kam  bo‘lmagan 
miqdorda  to'lanishini  talab  qilishga  haqli”  deb  ko'rsatiladi.  Zarami 
undirishda ushbu qoida ham hisobga olinmog‘i shart.
1  Mualliflar jamoasi.  O’zbekiston  Respublikasi  “Iste’molchilaming  huquqlarini  himoya  qilish  to’g’risida”gi  qonuniga 
sharh. -Toshkent: O’zbekiston, 2005. 222-b.

---

Zarami  undirish,  to‘lash jarayonida  FKning  majburiyatlami  bajarish 
to‘g ‘risidagi qoidalari qo‘llanishi lozim. Bunga quyidagilar kiradi:
-jabrlanuvchiga yetkazilgan mulkiy zarar asl holicha, natura shaklida 
qoplanishi,  o ‘miga  qo‘yilishi  lozim.  Agar  natura  shaklida  to‘lashga 
nisbatan jabrlanuvchini  qiziqishi  bo‘lmasa  yoxud  natura  shaklda to‘lashni 
imkoni  bo‘lmasa  (turga  xos  alomatlari  bilan  belgilanadigan  ashyo  nobud 
bo'lgan va uni tiklab bo'lmasa) zarar qiymat shaklida to‘lanishi lozim;
-zarar  qiymat,  pul  ko‘rinishida  to‘langanda  FKning  324,  327- 
moddasi  qo‘llanadi.  Zarar  qiymati  talab  qo‘yilgan  yoki  pul  to ‘lovi 
to‘langan vaqtdagi narxlar bo‘yicha hisobga olinishi lozim.
Hozir  fuqarolik  sudlarida  pul  majburiyatlarini  amalga  oshirishda 
valyuta  turiga,  inflyatsiya  jarayoniga  ham  e’tibor  beriladi.  Bunda  turli 
sudyalar  turli  usullami  qo‘llaydilar  (masalan,  minimal  ish  haqi  miqdorini 
qay  darajada  o'zgarganligi,  Markaziy  bank  foiz  stavkalari,  statistika 
xizmatining  iste’mol  tovarlari  qiymatining  o ‘sish  darajasi  haqidagi 
ma’lumotlari va h.k.).
Zarami  to‘lash  -   bu  eng  avvalo,  huquqbuzar  tomonidan  amalga 
oshiriladigan  ixtiyoriy  harakatdir.  Agar  u  buni  amalga  oshirsa,  uning 
uchun  juda  qulay  oqibatlar  vujudga  keladi:  unga  nisbatan  ozodlikdan 
mahrum etish jazosi tayinlanmasligi yoki u umuman jinoiy javobgarlikdan 
ozod qilinishi mumkin. Zarami to‘lash sud hukmi chiqquncha yoki tergov, 
surishtiruv jarayonida amalga oshirilishi shart.
Zarami  qiymati  to‘g ‘risida  taraflar  o ‘rtasida  nizo  bo‘lgan  taqdirda 
tergov,  sud  aralashishi  maqsadga  muvofiqdir.  Zarur  hollarda  baholovchi 
ekspertlar xizmatidan foydalanish mumkin.  Zarami to‘lashda jabrlanuvchi 
va  huquqbuzar  insof  va  adolat  asosida  ish  ko‘rishi  lozim.  Amaliyotda 
ba’zan jabrlanuvchi  huquqbuzarga  nisbatan  shantaj,  tovlamachilik  qilishi, 
asossiz talab qo'yishi kabi holatlar ro‘y berishi mumkin.  Nazarimizda,  sud 
va  tergov  organlari  bu  o ‘rinda  jabrlanuvchining  talablari  nechog'li 
asoslantirilganligini nazoratga olishlari maqsadga muvofiq.