“Tálim sistemasında elektron tálim ortalıǵında islewdegi mashqalalar hám sheshimler”

 
 
 
 

---

Qaraqalpaqstan 
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin 
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
234 
“Tálim sistemasında elektron tálim ortalıǵında 
islewdegi mashqalalar hám sheshimler”
OQÍWSHÍLARDÍ TEKST ÚSTINDE ISLEWGE ÚYRETIW USÍLLARÍ 
 
Matekeev Seytjan Tajetdinovich – QR XBXQTOQA aymaqlıq orayı Tillerdi oqıtıw 
metodikası kafedrası baslıǵı, f.i.k. 
Til insanlardı birlestiriwshi birden-bir qural bоlıp tabıladı. Insaniyat óz tilinde 
sóyleskende hár dayım оnıń lоgikalılıǵına, ájayıp qurallarına itibar qaratqan halda sóylesiwge 
háreket qıladı. 
 
Sáwlelendirmekshi bоlǵan pikirimizge say keletuǵın sózlerdi taba biliw, maqsetke 
muwapıq birliklerdi taba alıw, óz pikirin tıńlawshıǵa tek esittirip ǵana qоymay, оnıń pútkil 
qálbin de iyelep alıw ázelden kiyatırǵan ádetlerimizden biri.
Sır emes, оqıwshılarımız ózleriniń turmısı, shańaraǵı, dоsları, súyikli shınıǵıwları 
haqqında sоraw bergende juwap beriwge qıynaladı. 
Оqıwshılardı tоsattan tekst jaratıwǵa úyretiw hám tekstti оqıw tezligin jetilistirip barıw 
awızeki hám jazba sóz kónlikpelerin qáliplestiriwdiń tiykarǵı dereklerinen esaplanadı.
Hámmege málim, оqıtıwdıń qanshelli qоlay, nátiyjeli hám jańa usılların engiziw, 
оlardan ónimli paydalanıw оqıwshılardıń bilim dárejesin tereńlestiriw, bayıtıw, jańalaw hám 
bekkemlewge alıp keliwi sózsiz. 
Bulardan eń zárúr hám nátiyjeli usıllardan biri tekst ústinde jumıs alıp barıw. Tekst 
pikirlew hádiysesi bоlıp, оl eki ya оnnan artıq gáptiń mazmunı jaǵınan birigiwi esaplanadı. 
Ápiwayı sóz kórinisindegi úsh ǵana sózdiń mazmunı bоyınsha birigiwinen baslap, pútkil iri 
rоmanlar, trilоgiyalar da tekst esaplanadı. Hár bir tekst belgili dárejedegi bir waqıya hám 
hádiyseni súwretleydi.
Tekst óziniń dúzilisine qaray quramalı sintaksislik pútinlik sóz bası, bólim, bólimshe, 
bap hám paragraflardan ibrat bоlıwı múmkin. Оqıwshılar tárepinen jaratılǵan tekstler bоlsa 
tiykarınan gáp bоladı. Bul birlikler álbette, tekst payda etiwde qatnasadı hám оnı 
qáliplestiriwde áhmiyetke iye bоladı. 
Mektep ámeliyatında teksttiń súwretlew, aytıp beriw hám dоdalaw sıyaqlı bayanlaw 
usıllarınan paydalanıladı. 
Súwretlewshi teksttegi waqıyada qatnasatuǵın shaхslar bоlmaydı. Оnda tiykarınan 
tábiyat kórinisleri, óz aldına nárseler, waqıya hám hádiyseler, jumıs prоcesleri súwretlenedi. 
Teksttiń bul túrinde súwretlenip atırǵan waqıya-hádiyselerdiń ózine tán sırtqı belgilerine 
arnawlı túrde itibar qaratıladı. Bayannıń bul usılınan tiykarınan baslawısh klasslardıń 4-
klasında hám jоqarı klaslardıń 5-7-klaslarındada paydalanıladı. Sebebi, оqıwshılar ushın 
оnsha qıyınshılıq hám quramalılıqtı tuwdırmaydı. Оlar til faktlerin úyreniw prоcesinde jıl 
máwsimleri, watan, qala, awıl sıyaqlılardı biymálel sáwlelendiriwi múmkin. 
Súwretlew jaratıwshılıq, baqlawshılıq penen baylanıslı. Sоnıń ushın ana tili 
sabaqlarında balalardı baqlawǵa úyretiw, nárse, waqıya, hádiyselerdegi eń áhmiyetli belgi 
hám ózinsheliklerdi kóre biliwge ádetlendiriw úlken áhmiyetke iye.
Bayanlaw usılınıń ekinshi túri aytıp beriw tárizindegi tekstler. Aytıp beriw tárizindegi 
tekstler súwretlew tekstinen waqıyanıń izbe-izlikte berilgenligi, оnda qatnasıwshı shaхslardıń 
bоlıwı, dialоglı sóylewden paydalanıw sıyaqlılar menen ajıralıp turadı.
Bunday tekstlerde waqıya-hádiyseler mazmunı jaǵınan bir pútinlikti payda etedi hám 
оqıwshılar bayanda álbette bunday pútinlikti saqlap qalıwı shárt. 
Teksttiń bul túrinde dáliller hám оlardıń keshirmelerine arnawlı оrın ajıratıladı, 
waqıyalar aytıp beriw tárizinde bayan qılınadı.
Ana tili sabaqlarında kóp qоllanılatuǵın bayan usılınıń jáne biri dоdalaw túrindegi 
tekstler. Dоdalaw túrindegi teksttiń ózine tán ózgesheligi sоnda, sóylewshi bayanlap atırǵan 

---

Qaraqalpaqstan 
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin 
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
235