Tizimli tahlil va loyihalashtirish

 2.4. Tizimli tahlilning tamоyillari va shakllari 
Tizimli tahlil uslubiyoti bir qator tamoyillariga asoslanadi.
Tizimli tahlilning tamoyillari ostida murakkab tizimlar bilan ishlash tajribasidan 
kelib chiqqan ma’lum qoidalar majmuasi tushuniladi. Ko’p hollarda tizimli tahlil 
tamoyillari qatoriga quyidagilar kiritiladi: yakuniy maqsad tamoyili, o’lchov tamoyili, 
barqarorlik tamoyili, birlik tamoyili, o’zaro bog’liqlik tamoyili, iyerarxiya tamoyili, 
funksionallik tamoyili, rivojlanish tamoyili, markazlashmaganlik tamoyili. Bularning 
mohiyatini ko’rib chiqamiz.
1. Yakuniy maqsad tamoyili. Yakuniy maqsadning ustivorligini belgilaydi.
Usbu tamoyil ma’lum qoidalarga ega: tizimli tahlilni amalga oshirish uchun
birinchi navbatda tadqiqot maqsadlarini shakllantirish kerak. Aks holda noaniq 
belgilangan maqsadlar noto’g’ri xulosalarga olib kelishi mumkin.
2. O’lchovlik tamoyili. Qandaydir tizimning faoliyat yuritishi sifati haqida faqat 
yuqori darajali tizimga muvofiq xulosa chiqarish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, 

---

27 
tizimni faoliyat yuritishi samaradorligini aniqlash uchun uni yirikroq tizimning bir 
qismi sifatida tasavvur etish lozim.
3. Barqarorlik tamoyili. Vaqtga bog’liq bo’lmagan holda va faqat o’z tavsiflari 
bilan aniqlanadigan, turli boshlang’ich sharoitlarda va har xil yo’llar bilan tizim o’z 
yakuniy holatiga erishishi mumkinligini belgilaydi.
4. Birlik tamoyili. Bu tizimga bir vaqtda yaxlitlik holatda va alohida qismlarning 
majmuasi sifatida qarashdir. Ushbu tamoyil tizimni yaxlitligi haqida tasavvurlar 
saqlangan holda uning bo’linuvchanligini ko’zda tutadi.
5. O’zaro bog’liqlik tamoyili. Tizimning har bir qismini ko’rib chiqishda barcha 
tizim elementlari orasida o’zaro aloqalarini aniqlash ko’zda tutiladi.
6. Iyerarxiya tamoyili. Iyеrarxiya tamоyili (iyеrarxiya - quyi sathdan yuqоri 
darajaga o’tish) murakkab ko’p sathli tizimlardagi tuzilmaviy munоsabatlar turidir, 
xaraktеrlanuvchilarning tartiblanganligi, vеrtikal bo’yicha alоhida sathlarning 
оrasidagi o’zarо ta’sirini tashkillashtirilganligi. Iеrarxik munоsabatlar ko’plab 
tuzulmaviy xaraktеrga ega bo’lgan tizimlarda mavjud.
7. Funksionallik tamoyili. Bu tuzilmani va funksiyani birgalikda ko’rib 
chiqishdir. Bunda funksiyaga tuzilmaga nisbatan ustunlik beriladi. Usbu tamoyil 
ta’kidlaydiki, har qanday tuzilma tizimni va uning alohida qismlarining funksiyalari 
bilan yaqindan bo’g’liqdir.
8. Rivojlanish tamoyili. Bu tizim o’zgaruvchanligini hisobga olishdir. Tizimni 
rivojlanishga, kengayishga, bilimlarni to’plashga qobiliyatini aniqlashdir.
9. Markazlashmaganlik tamoyili. Bu murakkab tizimlarda markazlashgan va 
markazlashmagan boshqaruvning birlashgani. Bu tamoyilning mohiyati shundan 
iboratki, qo’yilgan maqsadga erishish uchun markazlashganlik darajasi minimal 
bo’lishi kerak.
Tizimli tahlil bilan yaqindan bog’liq bo’lgan ayrim nazariy yondashuvlarni
ko’rib chiqamiz. Tizimlarning «klassik» nazariyasi. Ushbu nazariya klassik 
matеmatikadan fоydalanadi va quyidagi maqsadlarga ega: umuman tizimlarga yoki 
ularning muayyan sinflariga (masalan, bеrk va оchiq tizimlarga) qo’llaniladigan 

---

28 
tamоyillarni o’rnatish; ularning tadqiq qilish va tavsiflash uchun vоsitalarni ishlab 
chiqish va ushbu vоsitalarni muayyan hоdisalarga nisbatan qo’llash.
Graflar nazariyasi. Ko’plab tizimli muammоlar ularning miqdоriy nisbatlariga 
emas, balki tizimning tuzilmaviy va tоpоlоgik xususiyatlariga taalluqlidir.
Yechimlar nazariyasi. Bu matеmatik nazariya altеrnativ imkоniyatlar оrasidagi 
tanlash shartlarini o’rganadi. 
Navbatlar nazariyasi. Оmmaviy so’rоvlar sharоitida xizmat ko’rsatishni 
оptimallashtirish masalalarini ko’rib chiqadi.