Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari sulaymonov sanjar farhod o'G'LI

---

TIZIM TUSHUNCHASI VA UNING TURLI TA’RIFLARI
SULAYMONOV SANJAR FARHOD O'G'LI
Tizim tushunchasi juda xam keng tarqalgan termin boʻlib, juda xam koʻp
ma’noni anglatadi. Koʻp xollarda texnika vositalari va dasturlari yigindisiga "TIZIM"
deb ataladi. Tizim tushunchasiga "axborot" soʻzini qoʻshsak u xolda "tizimning"
yaratilish
maqsadi
va
ishlash
prinsipi
tushuniladi.
Axborot
tizimi
foydalanuvchilarga istalgan muhitdagi axborotlarni saqlash, qayta ishlash, qidirish
imkonini yaratadi.
Informatikada "tizim" tushunchasi koʻproq texnik vositalar va dasturlar
toʻplamiga nisbatan ishlatiladi. Kompyuterning texnik qismini "tizim" deb tasavvur
etish mumkin. Xuddi shunday hisobotlarni tayyorlash va elektron hujjatlar oqimini
boshqarish kabi amaliy vazifalarni echish uchun moʻljallangan dasturlar toʻplamini
ham "tizim" deb hisoblash mumkin. Xoʻsh, bunday vaziyatda "Bu axborotlardan
qanday foydalanish kerak.?" degan tabiiy savol koʻndalang turadi. Bunday savolga
javob berishda malum ketma-ketlikda ish yuritishimiz lozim boʻladi. Shuning uchun
ishni axborotlarni olish, ularni saqlash va bir joydan boshqa joyga uzatish,
xullas, axborot tizimlardan boshlaymiz.
Belgilangan maqsadga erishish uchun axborotlarning shakli va mazmuniga
koʻra turlarga ajratish, ularni saqlash, izlash va qayta ishlash tamoyillariga, qayta
ishlash uchun qoʻllaniladigan usullar, shaxslar hamda vositalarning oʻzaro
bogʻlangan vositasiga - axborot tizimi (AT) deyiladi.
Tizimlarni qiyoslash va farqlash, ularning bir-biriga oʻxshashlari va farqlilarini
ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi.
Tasniflash — bu faqat bogʻliq, modeli va uni turli belgilar, ya’ni, kirish va
chiqish jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi, boshqaruv turi,
boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va xakozo boʻyicha amalga
oshirish mumkin.

---

Suniy tizimlar — bu inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar - bu tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz yuzaga kelgan
tizimlar.
Aralash tizimlar - ta’biy va sun’iy tizimlarni oʻz ichiga oladi.
Ergonomik tizimlar — bu, «mashina — inson- operator» majmui.
Biotexnik tizimlar — tirik organizmlar va texnik qurilmalar kiradigan tizimlardir.
Tashkiliy tizimlar — bu, zaruriy vositalar bilan jixozlangan kishilar jamoasidan
tashkil topgan tizimlar sanaladi.
2.Tizimlarning faoliyatini va rivojlanishini xarakterlovchi asosiy tushunchalar.
Bugungi axborotlashgan jamiyatning har bir a‟zosining axborotga bо„lgan ehtiyoji,
uning rivojlanishi, aniqligi, tezligi, sifati va boshqa hususiyatlariga bо„lgan talabi
ortib bormoqda. Ushbu talab va ehtiyojdan kelib chiqib, axborot texnologiyalari,
ularni qо„llash va foydalanish tizimlari kun sayin rivojlanib, hayotga tadbiq qilib
kelinmoqda. О„zbekiston Respublikasidagi ta‟lim sohasida olib borilayotgan
islohotlar, axborot tizimlari va texnologiyalarining rivojlanishi yо„lidagi joriy
etilayotgan yangiliklar bizning ushba “Axborot tizimlari” fanining mazmunini
yangilashga ham turki bо„lmoqda. Mazkur fanni zamonaviy axborot va pedagogik
texnorlogiyalar asosida о„qitish uning bugnungi kun bilan bilan hamnafas kadrlarni
chiqarishning muhim omilidir. Ushbu fanning rivojlanishi – barcha fan va
sohalarning rivojlanishiga, ularninig bog„liq ravishda ishlashiga, axborotga
qо„yiladigan talablarni yetarlicha bajarilishiga turtki bо„ladi. Fanning о„rni barcha
sohadagi axborot tizimlarining ishlash prinsiplarida ijobiy о„zgarishlar va
natijalarda namoyon bо„ladi.
3.Tizimlarning tasnifi. Sodda va murakkab, ochiq va yopiq
SODDA VA MURAKKAB TIZIMLAR. Tizim - bu elementlardan tashkil topgan ob’ekt.
Ushbu ta’rif umumiy bo‘lib ham sodda, ham murakkab tizimlarni o‘zida qamrab
oladi.
Masalan, rangli qalamlar to‘plami – bu sodda tizim, chunki bu to‘plam maqsadga

---

intilmaydi. Uning maqsadi ichkaridan emas, balki tashqaridan belgilanadi: rasm
chizish tashqi muhitda maqsad qilib olinadi, ya’ni qalamlar to‘plami aslida
tashqaridagi ob’ekt uchun vosita (instrument) sifatida xizmat qiladi. Boshqacha
qilib aytganda, “maqsad ob’ekt ichida dasturlanmagan”.
Murakkab tizim – bog‘langan elementlardan tashkil topgan va maqsadga
intilayotgan ob’ektdir. Bu ta’rif faqat murakkab tizimlarni o‘zida qamrab oladi.
Masalan, Toshkent davlat yuridik universiteti oliy ma’lumotli yuridik kadrlarni
tayyorlash tizimi sifatida quyidagi bir biri bilan bog‘liq bo‘lgan va ierarxik tuzilma
orqali bog‘langan elementlardan tashkil topgan: rektor, prorektorlar, kafedralar,
talabalar va h.k. Bu tizim quyidagi maqsadga intiladi - yuqori malakali kadrlarni
tayyorlash, ya’ni, boshqacha qilib aytganda, “ob’ekt miqyosida maqsad
dasturlangan”.Har qanday murakkab tizim quyidagi to‘rtta tushuncha orqali
ifodalanadi: sub’ekt, ob’ekt, muammo (masala) va tezaurus.
Sub’ekt deb ob’ektning iste’molchisiga aytiladi.
Masalan,
avtomobilni
ob’ekt,
xaydovchisini
esa
sub’ekt
desa
bo‘ladi.
Universitetning sub’ekti – jamiyat, chunki universitet o‘z faoliyati bilan jamiyatga
naf keltiradi. Sub’ekt ba’zi tizimlarda ajralmas, ba’zilarida esa ajralgan bo‘lishi
mumkin. Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va uning
tashqi muhiti umuman inobatga olinmasa, 
bunday tizim 
yopiq tizim deyiladi. Agar
tashqi muhit tizim holatiga ta’sir qilsa 
va bu hol inobatga olinsa
, u holda ochiq
tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi.
Ob’ekt – bir-biri bilan tuzilma orqali bog‘liq bo‘lgan va sub’ektga naf keltirishga
mo‘ljallangan qo‘yi ob’ektlar, qismlar to‘plami.
Masalan, avtomobil va xaydovchi tizimida avtomobil ob’ekt bo‘lib xizmat qiladi.
Universitetning o‘zi – ob’ekt, jamiyat esa - sub’ekt. O‘zbek tilining so‘zlari
majmuasi – ob’ekt, o‘zbek tilida so‘zlashuvchi jamiyat esa - sub’ekt. Yoshlar
orasidagi jinoyatlar bilan kurashish tizimida ob’ekt sifatida quyidagi bir necha
organlar majmuasi ko‘rilishi mumkin: prokuratura, ichki ishlar, mehnat va aholini

---

ijtimoiy muhofaza qilish, o‘zini-o‘zi boshqarish, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati
organlari.
Muammo (masala) – sub’ektning ob’ektga nisbatan mulohaza ko‘rinishida
bildirilgan tanqidiy munosabati. Masalan, sub’ekt ob’ekt tomonidan keltirilayotgan
naf bilan qoniqmaydigan bo‘lsa, ob’ektga nisbatan tanqidiy munosabat bildiradi,
ya’ni ob’ekt bilan bog‘liq bo‘lgan muammoni ko‘taradi.
Tezaurus – quyi ob’ektlar, sub’ekt va ob’ekt orasidagi munosabatlarni maxsus
belgilar bilan ifodalash va ular yordamida muammoni yechish maqsadida
qo‘llanadigan til.
Agar sub’ekt va ob’ekt ajralmas bo‘lib tizimni shakllantirishsa va uning tashqi
muhiti umuman inobatga olinmasa, bunday tizim yopiq tizim deyiladi. Agar tashqi
muhit tizim holatiga ta’sir qilsa va bu hol inobatga olinsa, u holda ochiq
tizim haqida so‘z gapirsa bo‘ladi.
Lyudvig fon Bertalanfi6 (1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi
bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy hususiyatlarini ta’riflashga
muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib
chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha,
murakkab tizimlarning tashqi muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi.
Tashqi muhit bilan aloqa qilish bo‘yicha tizimlar ochiq va yopiq bo‘ladi.
Masalan, universitet – ochiq tizim. Tashqi muhitdan universitetga axborot, moddiy
va moliyaviy resurslar, ishga kiruvchi kadrlar, abiturientlar kirib keladi.
Universitetdan tashqi muhitga axborot, ishdan bo‘shuvchi kadrlar, bitiruvchilar
chiqib ketadi. Yopiq tizim tashqi muhit bilan nisbatan kamroq axborot, energiya,
resurs va mahsulotlarni bilan almashinib turadi. Masalan, xalqaro savdo va
xalqaro moliyaviy xamkorlik a’zosi bo‘lmagan mamlakat yopiq iqtisodiyotga ega
bo‘ladi.
4. Tizimlarni faoliyat ko ‘rsatish va rivojlanish qonuniyatlari. Yaxlitlik, integrativlik,
kommunikativlik, ierarxlilik

---

 IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMNING ASOSIY XUSUSIYATLARI VA ELEMENTLARI
Iqtisodiy tizimlar turli-tuman bo‘lishi bilan birga qator universal xususiyatlarga ham
ega va ular asosiy iqtisodiy masalalarni hal etish usullari (metodlari)ga bog‘liq
bo‘lmagan holda tavsiflanadi. Ularga quyidagilar taalluqli:
1. Yaxlitlik, bu eng avvalo, iqtisodiy tizim komponentlarining o‘zaro bog‘liqligini
anglatadi, bunda tizim komponentlaridan birining o‘zgarishi uning boshqa
komponentlariga ham ta’sir ko‘rsatadi va butun tizimning o‘zgarishiga olib keladi.
Masalan, ishlab chiqarish vositalarining almashtirilishi natijasida muvofiq ravishda
ishlab chiqarish munosabatlari va butun tizim ham o‘zgaradi.
2. Ierarxiylik. Bu har bir tizim yanada yuqoriroq tartibning elementi sifatida
qaralishi mumkinligini bildiradi. Masalan, O‘zbekistonning o‘tish iqtisodiyoti, jahon
tizimining elementlaridan biri sifatida ko‘rilishi mumkin.
3. Integrativlik, bu tizim o‘z elementlarida mavjud bo‘lmagan xususiyatlarga
egaligini anglatadi (masalan, har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ishlab
chiqaruvchilarning ma’lum miqdori mavjud bo‘lgandagina mumkin bo‘ladigan
mehnat taqsimoti).
Bog‘liqlik (kommunikativlik) hususiyati. Murakkab tizimdagi elementlar bir biri
bilan har hil munosabatlarda bo‘lishadi. Agar ba’zi elementlar alohida bo‘lib qolib,
ularning boshqa elementlar bilan bog‘liqligi aniqlanmasa, tizim haqidagi ma’lumot
to‘liq bo‘lmaydi. Agar har bir elementning boshqa elementlar bilan bog‘liqligi
to‘g‘risidagi
ma’lumot to‘liq aniqlansa, u holda tizim deterministik deb nomlanadi.
Deterministik tizimlar ko‘pincha mexanika va matematika sohasida uchraydi.
Ijtimoiy tizimlar esa deterministik bo‘lmaydi. Murakkab tizimdagi elementlar bir
biriga nisbatan ierarxik yoki boshqacha holda joylashgan bo‘ladi. Qaysidir
elementlar tizimning yuqori pog‘onasida joylashgan bo‘lsa, boshqalari – quyi yoki
parallel pog‘onada joylashgan bo‘ladi.
5.Tizimli tahlil, tizimli tahlil metodlari va modellari

---

Tizimli taxlilning xarakterli qirralari «Tizimli taxlil » deb ataluvchi fan fanlararo
bog'likliqni tadqiq qilish zarurati bo'lganligi tufayli paydo bo'ldi. Murakkab texnik
tizimlarni yaratish, yirik xo'jalik komplekslarini loyxalash va ularni boshqarish ,
ekalogik xolatlarni taxlil qilish va boshqa muxandistlik, ilmiy va xo'jalik faoliyatlari
tadkikotlar tashkillashtrishni talab qiladi, bu noan’aviy va fanlararo xususiyatga
ega.
Tizimli taxlil Elektron xisoblash mashinalari (EXM) asriga kelib paydo bo'ldi uning
rivojlanishi EXMlarning zamonaviy imkoniyatlari va kelgusi taraqqiyoti bilan
aniqlanadi.
Tizimli taxlil – Bu turli fizik tabiatga ega murakkab ma’lumotlarni qachonki tanlash
imkoniyati paydo bo'lgan xolda qaror qabul qilish muammolari bilan
shug'ullanuvchi fan.
Shuning uchun tizimli taxlil qaror qabul qilish muammolari bilan shug'ullanuvchi –
jarayonlar taxlil qilish va boshqarishning umumiy nazariyasi fanlariga tayanadi
Modellar tuzish- matematik tildan ifodalash jarayonning maqsadini shakllantirish
orqali optimallashtirish masalasi xam shakllantiriladi.
Modellar tuzish- matematik tildan ifodalash jarayonning maqsadini shakllantirish
orqali optimallashtirish masalasi xam shakllantiriladi.
6.Oddiy tizimlar va murakkab tizimlar
Tizim – bu o`zaro bog`liq va yagona maqsadga erishish uchun ma'lum qoida
asosida o`zaro munosabatda bo`ladigan elеmеntlar to`plamidir. Bu elеmеntlar
to`plami oddiy elеmеntlar yig`indisidangina iborat bo`lmay, har bir elеmеnt ham
o`z navbatida tizim bo`lishi mumkin.
Tizimlarni turli bеlgilarga ko`ra turkumlarga ajratish mumkin. Umuman olganda,
tizimlar moddiy yoki mavxum bo`lishi mumkin (mavxum - inson ongi maxsuli).
Moddiy tizimlar, asosan moddiy ob'еktlar to`plamidan tashkil topadi. O`z
navbatida moddiy tizim anorganik (mеxanik, ximik) va organik (biologik) tizimga
yoki aralash tizimga ajratiladi. Moddiy tizimlarda asosiy o`rinni ijtimoiy tizim

---

egallaydi.
Bunday
tizimning
xususiyatlaridan
biri
insonlar
o`rtasidagi
munosabatlarni aks ettirishdir.
Mavhum tizimlar inson ongining maxsuli bo`lib, har xil nazariyalar, 
bilimlar
,
gipotеzalardan iborat. Yangi axborot tеxnologiyasi ham moddiy tizim elеmеntlarini
(kompyutеrlar, hujjatlar, insonlar), ham nomoddiy tizim elеmеntlarini (matеmatik
modеllar, inson bilimlari va hokazo) o`z ichiga oladi.
Shu orada axborot tеxnologiyasiga ta'rif bеrib o`tish maqsadga muvofiqdir.
Tizimlar tuzilishi bo`yicha oddiy yoki murakkab bo`lishi mumkin.
Oddiy tizimlarni tashkil etuvchi elеmеntlar soni kam bo`lib, sodda tuzilishga ega
bo`ladi.
Murakkab tizimlar esa, bir nеchta elеmеntlardan tashkil topgan bo`lib bu
elеmеntlar ham o`z navbatida alohida tizimlarga bo`linishi mumkin.
7.Axborotlarni saqlash va izlash tamoyillari.
Axborotlarni saqlash
Axborotlar ustida amalga oshiriladigan asosiy amallardan biri saqlash va jamlash
bo„lib, ma‟lum bir vaqt oralig„ida unga kirish mumkinligini ta‟minlashning bosh
vositasi hisoblanadi. Hozirgi kunda berilganlar bazalari, berilganlar omborlari
(saqlagichlar) bu amalni tadbiq qilish yo„nalishini aniqlovchilar hisoblanadi.
Berilganlar ombori bir necha foydalanuvchilar tomonidan ishlatilishi va saqlanishi
mumkin bo„lgan o„zaro bog„langan ma‟lumotlar to„plami sifatida qaralishi
mumkin. Saqlanayotgan ma‟lumotlar foydalanuvchilar dasturlariga bog„liq emas
va o„zgartirishlar uchun umumiy boshqaruv usuli qo„llaniladi.
Har qanday predmet sohasida obyektlar uchun bajariladigan jarayonlar va
funksiyalar, obyektlarning xossalari ma‟lumotlar manbai bo„lib xizmat qiladi. Har
qanday predmet sohasini uch xil: real, formal va axborot ko„rinishida taqdim etish
mumkin.
Shunga ko„ra axborotni olish jarayonini uch qavatli filtrdan o„tkazish deb qarash
mumkin. Bunda to„g„ri taqdim etish (sintaktik qiymatlilik), ma‟noviy qiymatliligi

---

(semantik), iste‟molchi qiymatliligi (paragmatik)ni baholash amalga oshiriladi.
Axborotni olishda ma‟lumotlarni tahlil qilishning turli usul va shakllari muhim o„rin
egallaydi:
qandaydir voqeaga bog„langan holatlarni qidirish;
vaqt bo„yicha voqealar ketma-ketligini topish;
rivojlanishga vaziyatning muhimlik parametrlarini (ta‟sirini) baholash;
chegaralarini (kriteriy) qidirish yo„li bilan obyektni (voqea, vaziyat, jarayon) u yoki
bu toifaga ajratish mumkin bo„lgan toifalash;
obyektlarni qandaydir belgilariga asosan guruhlash;
voqea va vaziyatlarni taxmin qilish (prognozlash).
8. Ma’lumotlarning axborotli modellari . Faktografik, relyasion, ierarxik, tarmoqli
Ma’lumotlarning ierarxik va tarmoq modellari
Mashina
muhitidagi
ma’lumotlarning
murakkabroq
modellari
-
tarmoqli va ierarxik modellar bo‘lib hisoblanadi. Bu modellar ularning o‘zlariga xos
turdagi
ma’lumotlar
bazasini
boshqarish
tizimida
ishlatiladi.
MBBTda
ma’lumotlarni mantiqiy tashkil etish usuli ma’lumotlarning tarmokli yoki ierarxik
modeliga mos holda ko‘rsatiladi. Bunday model o‘zaro bog‘liq ob’ektlarning
majmuidir. Ikki ob’ektning aloqasi ularning bir-biriga tobeligini aks ettiradi.
Tarmokli yoki ierarxik modelida ob’ekt bo‘lib, MBBT kiritilgan ma’lumotlar
tuzilmasining
asosiy
turlari
hisoblanadi.
Turli
MBBTlarda
bu
turdagi
ma’lumotlarning tuzilmasi turlicha aniqlanishi va nomlanishi mumkin.
Relyasion modelda o„ziga xos atamalar ishlatiladi, biroq bu model moxiyatini
o„zgartirmaydi. Masalan, mantiqiy darajada element atribut deb ataladi. Bundan
tashqari u uchun “kolonka”, “ustun” va “maydon” atamalari ham ishlatiladi.
Atributlar to„plami kortejni (qator, yozuv, satr) xosil qiladi. Kortejlar to„plami
munosabatni (MB jadvali yoki faylini) xosil qiladi.
Relyasion modelda fayllar o„rtasidagi bog„lanishlar yaqqol tarzda tavsiflanmasligi

---

ham mumkin. Bu bog„lanishlar ma‟lumotlarni qayta ishlash vaqtida dinamik
ravishda mos maydonlarning qiymatlari bo„yicha o„rnatiladi. Relyasion MB da
yozuvlar chiziqli strukturaga ega.
Har bir munosabat kalitga, ya‟ni kortejni bir qiymatli identifikatsiyalovchi atributga
(oddiy kalit) yoki atributlar to„plamiga (tarkibiy kalit) ega.
Qaralayotgan munosabatda kalit bo„lmagan atribut yoki atributlar guruxi boshqa
munosabatda kalit bo„lsa, bu atribut yoki atributlar guruxi tashqi kalit deb ataladi.
9. Texnologiya tushunchasi, axborot texnologiyalari va ularning turlari.
Texnologiya so'zi grekchadan tarjima qilinganda san'at, ustalik, malaka ma'nosini
anglatadi.
Texnologiyani quyidagicha ta'riflash mumkin.Texnologiya - bu sun'iy ob'ektlarni
yaratishga yo'naltirilgan jarayonlarni boshqarishdir.Kerakli jarayonlarni kerakli
yo'nalishda borishini ta'minlash uchun yaratilgan shart-sharoitlar qanchalik yaxshi
tashkil etilganligi texnologiyaning samaradorligini bildiradi. Bu erda tabiiy
jarayonlar 
nafaqat moddaning tarkibi
, tuzilishi va shaklini o'zgartirish maqsadida,
balki axborotni qayta ishlash va yangi axborot hosil qilish maqsadida ham
boshqariladi. Shuning uchun axborot texnologiyasini quyidagicha ta'riflash
mumkin. 
Axborot texnologiyasi - bu axboriy ma'lumotni bir ko'rinishdan ikkinchi, sifat
jihatidan yangi ko'rinishga 
keltirish
, axborotni yig'ish, qayta ishlash va uzatishning
usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va
tashqi omillar mavjud.
Ichki omillar – bu axborotning paydo bo’lishi (yaratilishi), turlari, 
xossalari
,
axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlsh va h.k.
Tashqi omillar - bu axborot texnologiyasining texnik – uskunaviy vositalar
orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalgam oshirishni bildiradi.
10.Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari

---

Axborot texnologiyalari davrining boshlanishi, u dunyoni dunyo bo'ylab ajratishni
boshlagan vaqtni hisobga olish mumkin: til, og'zaki ma'lumotni, ovozlarni
almashtirish, tovushlar - bularning barchasi birinchi bosqichga yuborish mumkin
Axborot texnologiyalarini rivojlantirish.
Yozuvning
ko'rinishi
axborot
texnologiyalarini
rivojlantirishning
ikkinchi
bosqichining o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Materiallar tashuvchilari (yog'och
yoki loy bilan qoplangan yog'och, papirus, teri bilan qoplangan yog'och, papirus,
teri) bilan tanishish imkoniyati tufayli birinchi axborot do'konlari - kutubxonalar
tomonidan
shakllantiriladi.
Ammo
ma'lumotlarning
ommaviy
tarqalishi
tipografiyada (1-jadval) Alochi X.R. Axborot texnologiyalari ma'lumotlarining
falsafiy ko'rinishi // Ilmiy va texnik ma'lumotlar. 2-qator: axborot jarayonlar va
tizimlari. 2012 yil. № 1. 1-12 ..
Axborot texnologiyalarini rivojlantirishning uchinchi bosqichi ko'rinishi, mexanik
qayta ishlash, qayta ishlash va uzatish, masalan, yozuv mashinkasi yoki arifmeter
kabi, masalan, ma'lumotlarni saqlash va uzatishning tezkor joriy etilishi deb atash
mumkin.
Elektr energiyasida kashfiyot inqilob va axborot texnologiyalarini yaratdi va
ularning rivojlanishining to'rtinchi bosqichiga olib keldi. Ko'p miqdordagi
ma'lumotlarni juda yuqori tezlikda (telefon, teletayp) uzatishi, ularning magnit
muhitdagi saqlash.
Rivojlanish bosqichlari.
Hal qilingan vazifalar
Birinchi
-
miloddan
avvalgi
150
ming.
-
3
ming mil.
Maishiy
buyumlar uchun
belgilarni
qo'llash
uchun
ibtidoiy vositalar
Injil
qabilasidagi
individual
qabilalar,
birinchi jamiyatlarning
ta'lim
Mexanizatsiya qilinmagan

---

Ikkinchidan -
3 ming mil. -
V v c. n. e.
Yozma
aksessuarlar,
birinchi bosma
mashinalar
Birinchi
shtatlarda
hokimiyat va tartibni
saqlash,
mehnatni
tashkil qilish
Ibtidoiy mexanizatsiyalash
Uchinchi - v c.
n. e. - XIX.
Bosma va aniq
mashinalar
Boshqaruv tizimlarini
mexanizatsiyalash
Mexanizatsiyalashgan
XX N.E. ning
to'rtinchi
boshi. - 1940
Masofaviy aloqa
komplekslari
Jahonni
avtomatlashtirishni
boshqarish jarayoni
Avtomatlashtirilgan
Beshinchi
-
1940
-
kunlarimiz
Eum,
kompyuterlar
Axborot
bozorida
jahon
iqtisodiyoti
menejmenti
Elektron,
raqamli
-
kombinatsiya 
kompyuter
texnikasi
va aloqa vositalari
11. Axborot texnologiyalar ta’minoti. Texnik ta’minot, dasturiy ta’minot
Dasturiy taʼminot yoki SOFTWARE bu 
Komputerda
maʼlum bir turdagi vazifani
bajarish
uchun
ishlab
chiqilgan
vositadir.
Aynan
shu
dasturiy
taminotgina 
Komputer
— „quruq temir“ degan atamani yoʻqqa chiqargan. Dasturiy
vositalar Komputer tomonidan qoʻllaniladigan barcha dasturlar toʻplamidir. Ingiliz
tilida bu atama 
SOFTWARE
yaʼni „soft“-yumshoq, „ware“-"mahsulot" degan
maʼnoni bildiradi. Dasturiy taʼmonot 3 guruhga boʻlinadi : 1-Sistema dasturlari
(unga turli yordamchi vazifalarni bajaruvchi dasturlar kiradi : Task Manager
(Windows OSda mavjut)), 2-Amaliy (unga foydalanuvchiga aniq bir foydalanish
sohasida maʼlumotlarga ishlov berish va qayta ishlashni amalga oshiruvchi
dasturlar, masalan : 
Microsoft Office
, 
Adobe CC
), 3-Uskunaviy dasturlar (bular
dasturlash uchun ishlatiladigan dasturlar)
Matematik va dasturiy ta’minot
Matematik va dasturiy ta‟minot – axborot tizimi maqsad va vazifalarini amalga
oshirish bo„yicha matematik usullar, modellar, algoritmlar va dasturlar mosligi

---

bo„lib, texnik vositalar kompleksining normal ishlashini ta‟minlaydi.
Matematik ta‟minot vositalariga boshqaruv jarayonlarini modellashtirish vositalari,
boshqaruvning o„ziga xos masalalari, matematik dasturlash usullari, matematik
statistika, ommaviy xizmat ko„rsatish nazariyasi va boshqalar kiradi.
Dasturiy ta‟minot tarkibiga umumtizim va maxsus dasturiy mahsulotlar hamda
texnik hujjatlar kiradi.
Umumtizim dasturiy ta‟minotiga foydalanuvchilarga qaratilgan va axborotga
ishlov berishning o„ziga xos masalalarni yechish uchun mo„ljallangan dasturlar
to„plami kiradi. Ular kompyuterning funksional imkoniyatlarini kengaytirish,
ma‟lumotlarga ishlov berish jarayonini boshqarish va nazorat qilish uchun xizmat
qiladi.
Maxsus dasturiy ta‟minot aniq bir axborot tizimini yaratishda ishlab chiqilgan
dasturlarning o„zaro mosligini ifodalaydi. Uning tarkibiga real obyekt bajarilishini
ifoda etuvchi amaliy dasturlar paketlari kiradi.
Dasturiy vositalarning texnik hujjatlari masalalar, nazorat namunalari, masalaning
iqtisodiy-matematik modeli, algoritmlash masalalarining bayonlarini o„z ichiga
olishi lozim.
Texnik ta‟minot – bu axborot tizimining bajarilishi uchun talab qilinadigan texnik
vositalar va jarayonlardir (hujjatlari bilan birga).
Texnik vositalar o„z ichiga quyidagilarni: ixtiyoriy rusumli kompyuter; axborotni
qabul qilish, yig„ish, qayta ishlash, saqlash va uzatish uchun vositalar;
ma‟lumotlarni uzatish uchun aloqa tarmoqlari va qurilmalari; tashkiliy texnika
(orgtexnika), sarf materiallari va h.k.
Hujjatlar yordamida tanlangan texnik vositani ishga tushurishni tashkillashtirish,
axborotga ishlov berish texnologik jarayonlari bayon etiladi.
Hujjatlarni uch guruhga bo„lish mumkin:
1. Texnik ta‟minotning davlat va tarmoq standartlari.
2. Texnik ta‟minotni yaratish bo„yicha usullar majmui.

---

3. Texnik ta‟minot bo„yicha moliyaviy hisobotlarda qo„llaniladigan hujjatlar.
Hozirgi kunda texnik ta‟minotni yaratish bo„yicha ikkita asosiy tur mavjud:
markazlashgan va markazlashmagan texnik ta‟minot.
Markazlashgan texnik ta‟minot axborot tizimlarini katta EHM larda va hisoblash
markazlarida qo„llashga asoslangan.
Markazlashmagan texnik ta‟minot shaxsiy kompyuterlar asosidagi ishchi
o„rinlarida tadbiq etishga asoslangan.
Kompyuterlarning texnik ta’minoti.
Kompyuter – inglizcha so‘z bo‘lib, u hisoblovchi demakdir. Garchand u hozirda
hisoblovchi bo‘lmasada, matnlar, tovush, video va boshqa ma‘lumotlar ustida ham
amallar
bajaradi.
Shunga
qaramasdan
hozirda
uning
eski
nomi
– Kompyuter saqlangan.
Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) -
oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma.
Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Uning asosiy vazifasi turli ma‘lumotlarni qayta ishlashdan ibora. 
Avvalo shuni
aytish lozimki
, ko‘pchilik tushunchasida go‘yoki biz kundalikda foydalaniladigan
faqat SHK bor xolos. Bunga albatta sabablar ko‘p. Shulardan biri hozirgi zamon
SHK lari ilgari universal deb hisoblangan Kompyuterlardan tezligi va xotira hajmi
jihatidan ancha oshib ketgan bo‘lsada, ikkinchi tomondan ko‘p masalalarni yechish
uchun
bu
Kompyuterlar
foydalanuvchilarni
qanoatlantirishidadir.
Hozirgi
Kompyuter termini ko‘p uchrasada, shu bilan birga EHM (Elektron Hisoblash
mashinalari), HM (hisoblash mashinalari) terminlari ham hayotda ko‘p ishlatilib
turiladi. Ammo biz soddalik uchun faqat Kompyuter terminidan foydalanamiz.
Kompyuterlarning amalda turli xillari mavjud:
Raqamli, analogli (uzluksiz), raqamli-analogli, maxsuslashtrilgan. Ammo, raqamli
Kompyuterlar foydalanilishi, bajaradigan amallarning universalligi, hisoblash
amallarining aniqligi va boshqa ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lganligi uchun, ulardan

---

ko‘proq foydalanilmoqda. Amalda esa hozir rivojlangan mamlakatlarda
Kompyuterlarning 5 guruhi keng qo‘llanilmoqda. Kompyuterlarni xotirasining hajmi,
1 sek. 
da bajaradigan amallar tezligi
, ma‘lumotlarning razryad to‘rida
(yacheykalarda) tasvirlanishiga qarab, 5 guruhga bo‘lish mumkin:
super Kompyuterlar (Super Computer)
blok Kompyuterlar (Manframe Computer)
mini Kompyuterlar (MiniComputer)
shaxsiy Kompyuterlar (PC- Personal Computer)
bloknot (Noutbook) Kompyuterlar.