Tiykarg’i o’zgesheligi

Du’nyadag’i en’ uzin mol suwli da’ryasi, en’ biyik ha’m ken’ sarqiramasi, en’ uzin tawi , en’ ba’lent da’rya basseyni, en’ biyikte jaylasqan dushshi suwli u’lken ko’li, en’ biyik ha’rekettegi vulkani, en’ qalin’ Amazoniya tog’aylari – “ planetamiz o’kepesi “ jaylasqan. En’ ig’all materik.

Tiykarg’i o’zgesheligi

Qubla Amerika tolig’i menen Batis yarimsharda jaylasqan. Onin’ arqa bo’limin ekvator sizig’i kesip o’tedi. Arqadan – qublag’a 7000 km ge, batistan – shig’isqa 5000 km ge sozilg’an. Ol Amerika kontinentinin’ bir bo’limi esaplanadi. Arqa ha’m Qubla Amerika materiklerinin’ shegarasi sha’rtli tu’rde Panama kanali arqali o’tkerilgen. Materikti arqada Karib ten’izi batistan Tinish okeani shig’is ta Atlantika okeani suwlari juwip turadi.

Geografiyaliq orni
Izertleniw tariyxi
Amerikanin’ ashiliwi haqqinda aniq mag’luwmat
joq. X. Kolumb qa shekem XV-a’sirden aldin materik-
ke, qitaylar, yaponlar, finikiyalilar, arablar, inglisler,
barg’anlig’i haqqinda mag’luwmatlar tabilmaqta.

Avstraliya a’yyemgi geologiyaliq o’tmishte Gondvana materiginin’ bir bo’legi bolg’an. Mezazoy erasi aqirinda Avstraliya materigi Gonvana materiginen bo’linip shiqqan. Materik tiykarin a’yyemgi qatti bekkem platforma quraydi. Ol Hind-Avstraliya litosfera plitasinin’ bir bo’limi esaplanadi. Platformanin’ kristalli bazasi materiktin’ arqa bo’liminde, al batis ha’m oray- liq bo’limlerinde jer betine shig’ip jatadi. Shig’is bo’liminde U’lken suw ayirg’ish dizbegi gersin taw burmalaniwinda ko’terilgen. Keyingi tektonik ha’reketler na’tiyjesinde Jan’a Gveniya, Tasmaniya atawlari materikten ajralip qalg’an.

Geologiyaliq du’zilisi

Avstraliya tiykarg’i qazilmalari : temir, mis, qorg’asin, cink, uran rudalari, qalayi, altin, platina siyaqli rudalar qazilmalar jaylasqan. Sho’gindi jinislar ishinde fosforit, as duzi, tas ko’mir, qon’ir ko’mir, neft, ta’biyiy gaz bar. Avstraliya temir, ren’li metallar ( boksit, qorg’asin, cink, nikel ) ha’m uran qori boyinsha dunyada jetekshi orinda turadi. Ko’p qazilma bayliqlari jer betine jaqin jaylas – qanlig’i sebebli arzan – ashiq usilda qazip alinadi. Avstraliya cink, qorg’asin ha’m gumis qazip shig’ariwda dunyag’a belgili.

Paydali qazilmalari

Materiktin’ 95 % aymag’i pa’stegislik ha’m jaziq tawlardan 5 % ti tawlardan ibarat. Avstraliya relyef du’zilisine qaray u’sh ke bo’linedi. Birinshisi : Batis Avstraliya jaziq tawlig’i. Ol jaziq tawliq ha’m biyik tegisliklerden ibarat. Uniraw na’tiyjesinde jemirilip, pa’seyip qalg’an biyiklikler ha’m qaldiq tawlar ko’zge birden taslanadi. Bug’an jaziq tawliqlar u’stinen biyik ko’terilip turg’an Makdonnell ( Zil shin’I – 1510 m ) ha’m Xamersli ( Brus shin’i – 1226 m ) tawlari misal boladi. Kelip shig’iwina qaray olardi qatlamli tawlar toparina kiritiwge boladi. Ekinshisi : Orayliq pa’stegislik bolip ol materiktin’ en’ pa’s jaziq tegisliklerden ibarat. Tegisliktin’ absolyut biyikligi 100 m den aspaydi. Materiktin’ en’ pa’s jeri ( Eyr-Nord ko’li -16 m ) de usi jerde jaylasqan. Orayliq pa’stegisliktin’ arqasinda Karpentariya tegisligi jaylasqan. Orayliq basseynde taslaq qurg’aq oypatliqlar krikler ko’p ushrasadi. Materiktin’ shig’isinda uzaq araliqqa sozilg’an u’shinshi tawli bo’limi – U’lken suw ayirg’ish dizbegin payda etedi. Bul dizbektin’ en’ biyik jeri qubla bo’limindegi Avstraliya Alp tawlari Kossyushko shin’i bolip ba’lentligi 2228 m di quraydi.

Relyefi

Avstraliyanin’ geografiyaliq orni, hawa massalari, okean ag’islari, relyefi materik klimatinin’ o’zine ta’n o’zgesheliklerin qa’liplestirgen. Avstraliya jer betindegi en’ qurg’aq materik. Onin’ aymag’inda Afrika salistirg’anda bes ese az jawin jawadi. Bul jerde qurg’aq tropikaliq klimat tipi u’stemlik etedi. Sonin’ ushin materiktin’ orayliq ha’m batis bo’limlerinde jawin ju’da’ az jawadi. Okeannan esetug’in qubla-shig’is passatlar U’lken suw ayirg’ish dizbegine shig’is janbawirlarina ko’p jawin alip keledi.

Klimatinin’ o’zgeshelikleri

Materiktin’ u’lken bo’limi qurg’aq tropikaliq klimat poyasinda jaylasqanlig’i sebebli da’ryalari az. Avstraliyanin’ 60% maydani aqpaytug’in ishki tuyiq basseynge, 7% ti Tinish okean ha’m 33% ti Hind okeani basseynnine qaraydi. Da’ryalardin’ qurg’aq o’zekleri krikler dep ataladi. Bul da’ryalarda suw waqti-waqti jawatug’in jawinlardan keyin payda boladi ha’m tez arada qurip qaladi. Jil boyi suwg’a tolip ag’atug’in da’ryalar Avstraliyanin’ shig’is bo’liminde bar.

Ishki suwlari