Tishning qattiq to'qimalari: emal, sement va dentinlarning rivojlanishi va tuzilishi. Toj va ildiz qismidagi pulpa. Periodont va paradont. Tish qattiq to'qimasi

Emalning organik moddalari
Organik moddalar 1,5%ni tashkil etadi. Shakllanib bulmagan emalda 20% gacha bulishi mumkin. Emalning organik moddalari tish emalidagi biokimyoviy va fizik jarayonlarga ta'sir kursatadi. Ular apatit kristallari orasida tutamlar, spirtlar yoki plastinkalar xolida joylashadi. Asosan bular oksillar, uglevodlar, lipidlar, azot saklovchi moddalardan tuzilgan (mochevina, peptidlar, Amfsikli, tsiklik aminokislotalar).
Oksillar va uglevodlar organik matrisa tarkibiga kiradi. Remineraalizasiya boskichining barcha jaroyorlari oksilli matrisa asosida amalga oshadi. Oksillarining asosiy kismi kollagenli oksillarga tugri keladi. Ular remineralizasiyani inisirlovchi xususiyatga ega.

1. 
   A oksillar emal oksillari bulib kislotalarda erimaydi 0,9% EDTA. Ular tarkibida kup mikdorda serin, oksiprolin, glisin saklovchi kollagen va keratinsimon oksillarga mansubdirlar. Ular demineralizasiya jarayonida ximoya vazifasini bajaradilar. Demineralizasiya uchogida yoki pigmentlagan dog urnida bu oksillarning mikdori 4 baravar ortib ketishi tasodifiy emas. Shu tufayli xam karioz dog bir necha yilgacha karioz kavakka aylanmasligi, xatto karies umuman rivojlanmasligi xam mumkin. Kari odamlarda kariesga nisbatan rezistentlik buladi. Emalning B kaltsiy boglovchi oksillari kuchsiz kislotali va neytral mugitda sa ionlarini uzida saklab sulakdan kaltsiyning utishini va askincha jarayonlarniborishini boshkaradi. A va B oksillar emalning umumiy massasining 0,9% ni tashkil kiladi.
   
2. 
   suvda eruvchan B oksillar mineral moddalar bilan boglik emas. Ular emalning mineral komponentlariga ta'sir etmaydi va komplekslarni xosil etmaydi. 0,3% uchraydi.
   
3. 
   erkin peptidlar va prolin, glisin, valin, oksilprolin, serin kabi aloxida aminokislotalar 1%gacha uchraydi.
   

1. 
   ximoya funktsiyasi: oksillar kristallarni urab olib demineralizasiya jaroyonidan asraydi.
   
2. 
   oksillar mineralizasiyani inisirlaydi vash u jarayonda faol ishtirok etadi.
   
3. 
   emalning va tishning boshka kattik tukimalarida mineral almashinuvni ta'minlaydi.
   

Uglevodlar polisaxaridlar shaklida namoyon buladi: glyukoza, galaktoza, fruktoza, glikogen. Disaxaridlar erkin xolda uchrashi yoki oksil komplekslari fosfoglikoproteidlar xosil kilishi mumkin. Lipidlar juda kam mikdorda uchrab asosan glikofosfolipidlar shaklida namoyon buladi. Matrisa xosil bulishida ular minerallar va oksillararo kuprikchalar vazifasini bajaradi.
Dentin.
Emaldan farkli ravishda dentinkup mikdorda sialoproteinlar ( nokollagen oksillar) ni saklaydi. Mineralizasiya darajasiga kura dentin suyak tukimasining kompakt moddasiga uxshash. Gidroksiapatit mineral komponentida suyakdagiga nisbatan kup mikdorda magniy uchraydi. Dentinda ftor tuzlari xam uchraydi. Dentinning organik moddalariga fosfatga boy bulgan kollagen, xondroitin sulfatlar, gialuron kislota kiradi. Shikastlangan dentinda karies rivojlanishi davomida oksiprolin va oksilizin mikdori kamayib, glikoaminglikanlar mikdori oshadi.
Dentinning aminokislota tarkibi kolagenning aminokislota tarkibiga yakin, shunga kura suyak tukimasidagi kabi dentinning xam asosiy oksili kollagen ekanligini bilish mumkin. Dentindagi kollagen maxsus ixtisoslshgan, pulpa va dentin chegarasida joylashgan fibroblastlar-odontoblastlar tomonidan sintezlanadi. Tish kollageni glisin, oksiprolin, oksilizin koldiklaridan tashkil topgan bulib tirozin, gistidin, metionin koldiklari unda kam uchraydi, triptofan, tsistein saklamaydi. Rengenostruktur analiz taxlillariga kura, kollagendagi xar 3ta poltpeptid zanjiri uralib uchlik spiralni xosil kiladi. Kollagenning xar bir peptidbogi 120000 molekulyar ogirlikka ega bulib 1000tagacha aminokislota koldigidan tashkil topgan. 3 spiralli butun birlik tropokollagen deyiladi. Ya'ni u 3ta peptidli boga ega bulib, spiralsimon tripletga aylangan. Kollagenning asosiy struktur birligi bulib triplet bogi – tropokollagen xisoblanadi.
Karies paydo bulganda dentinning organik matriksida chukur biokimyoviy uzgarishlar ruy beradi. Dentindagi kollagenning bir kismi bakterial kollagenazaga rezistent bulib koladi. Prolin va oksiprolin shuningdek arginin, gistidin, oksilizin mikdori pasayib, erkin aminoguruxlar soni kamayadi.
Biokimyoviy tarkib buyicha emal va dentinning oksillari uxshash. Emalda 1,3% oksil bor. Dentinda esa 1,2%.
Dentin emalchalik mustaxkam emas. Uning tarkibidagi eng muxim elementlar sa, ro, so, Mg,F ionlari xisoblanadi. Mg dentinda emaldagidan 3 baravar kup uchraydi. Dentinning ichki kavatlarida Na, va Cl kontsentrasiyalari ortib boradi.
Dentinning asosiy kismi gapdan tashkil topgan. Dentinda emaldan farkli ravishda dentin kanalchalari kuplap uchraydi. Ogrik sezgisi ogrik reseptorlaridan beriladi. Dentin kanalchalarida odontoblastlarning usumtalari, pulpa va dentin suyukligi joylashadi. Tish massasining asosiy kismi dentinga tugri keladi. Ammo dentin emalga nisbatan kamrok kuchsizrok minerallashgan va tuzilishi buyicha dagal Tulali suyak tukimasiga uxshash, fakat nisbatan kattikrok boladi.
Organik moddalar:oksilar, lipidlar, uglevodlar.
Dentin umumiy massasining 20% ini oksili matriks xosil kiladi. U kollagendan tuzilgan bulib, tarkibida dentin organik moddalarining 35%ini saklaydi. Bu xususiyat uzida glikozaminglikanlar, galaktoza, geksaminlar, gialonuran kislota saklovchi tukimalar uchun xarakterlidir. Dentin remineralizasiyani boshkaradigan regulyator oksillarga boy. Bunday spesefik okislariga amelogeninlar, enamelinlar, fosfoproteidlar kiradi. Emaldagi singari dentinda xam mineral komponentlar sekinlik bilan almashinadi. Bu demineralizasiya xavfi bulganda (masalan stressda) tukimalar turgunligini saklashda kata axamiyat kasb etadi.