Tilshunoslikning dolzarb muammolari

10-11-amaliy (4 soat)

Mavzu: Lingvistik geografiya, Areal lingvistika va Dialektologiya fanlarining o’zaro farqli va umumiy nuqtalari.

REJA:
1. «Areal lingvistika» kursining predmeti, maqsad va vazifalari,

hamda asosiy muammolari

2. “Lingvistik geografiya”(lingvogeografiya)

3. “Arealogiya”, “dialektografiya” terminlari talqini

Tayanch tushunchalar: bilingvizm, lingvo-geografik metod, metokartografik metod, kartografik metod, adstrat, superstrat, substrat, bilingvizm, areal lingvistika
“Areal lingvistika” fani zamonaviy qiyosiy tilshunoslik sohasining asosiy yo’nalishlaridan biri sanaladi. Ushbu soha bugungi kunda ham ilmiy, ham amaliy jihatdan jadal rivojlanib bormoqda. Bu fanni o’rganishni uning tilshunoslik fanlari orasida tutgan o’rni, shuningdek, uning qanday fan ekanligini belgilab olishdan boshlash maqsadga muvofiqdir.

Mazkur yo’nalish qiyosiy tilshunoslikning asosiy tarmoqlaridan bo’lsa ham, bu sohada ancha sezilarli ishlar amalga oshirilayotgan bo’lishiga qaramay, tilshunoslikda “areal lingvistika” tushunchasini qanday talqin qilish borasida aniq bir to’xtamga kelingan emas¹. Shuningdek, xuddi ana shu sohaga taalluqli bo’lgan “lingvistik geografiya”(lingvogeografiya) va “arealogiya”, “dialektografiya” terminlari talqini masalasida ham muayyan munozaralar mavjud.

Mantiqan olib qaraganda, mazkur ikki termin ko’p jihatdan bir-biriga mos kelib qoladi. Chunki, “lingvistika” ko’p hollarda “tilshunoslik” deya talqin qilinadi. Bu nuqtayi nazardan olib qaraganda, “areal lingvistika” va “areal tilshunoslik” bir xil ma’no taliqiniga ega bo’lishi mumkin.

Biroq ayrim adabiyotlarda “areal lingvistika”, asosan, dialektologik yo’nalishda ish ko’ruvchi tilshunoslik sohasi, “areal tilshunoslik” esa turli o’lkalarda (mamlakatlar, regionlarda) tilshunoslik fanining taraqqiyoti masalalari bilan shug’ullanuvchi soha sifatida qaraladi.

Bugungi kunda mavjud ilmiy adabiyotlarda “areal lingvistika”ni “hududiy lingvistika” deya talqin qilinayotgan o’rinlar ham mavjud. Unga mos keladigan yana bir yo’nalish “lingvistik geografiya” atamasi ham qo’llaniladi. Mazkur ikki tushuncha ham mazmun va mantiqiylik jihatidan bir-biriga mos kelsa ham, ayrim lingvistik terminlar lug’atida ularni farqli terminlar sifatida qaralaish o’rinlari kuzatiladi.

Jumladan, O.S.Axmanova tomidan tayyorlangan “Lingvistik terminlar lug’atida” “areal lingvistika”ni hududiy tilshunoslik, “lingvistik geografiya” esa “dialektografiya” deya talqin qilinadi.

Biz ushbu kursga asos bo’lgan “areal lingvistika” terminining nomlanishi borasida mulohaza yuritadigan bo’lsak, uning asosida: lotincha “area” – maydon, hudud hamda “lingvistika” – tilshunoslik ma’nosidagi atamalar yotganligini qayd qilishimiz mumkin.

Ko’pgina olimlar (B.A.Serebrennikov, A.V.Desnitskaya) “areal lingvistika” terminidan butunlay voz kechishni va uning o’rnida “lingvistik geografiya” atamasini qo’llashni taklif qiladilar. Bizningcha, bu ikki teminni bir-biridan farqli ravishda qo’llash maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz. Ular o’zaro yaqin tushunchalar bo’lsa ham, “lingvistik geografiya”ni shevalarni kartalashtirish metodi sifatida, “areal lingvistika”ni esa tillar, dialekt va lahjalarni kengroq o’rganuvchi va tadqiq qiluvchi fan sifatida qaralishini ma’qul deb hisoblaymiz.

Adabiy til va sheva, shevalarimizning tarqalishi, ularni o’rganishda lingvogeografiya metodidan foydalana olish nuqtayi nazaridan sheva materiallarini tahlil qilishga doir muayyan bilimga ega bo’lish va ularni amaliyotda tatbiq etish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon bevosita amaliy va ilmiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda amaliy jihatdan alohida ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ana shu muammolar bilan shugullanadi.

Rossiyalik olimlar N.Gurov va A.Zograflarning ta’kidlashicha, “areal tilshunoslik” bevosita bir-biriga ta’sir qilgan, munosabatga kirishgan tillarni, tillararo aloqalarni o’rgansa, “areal lingvistika” nafaqat o’zaro munosabatga kirishgan tillarni, balki sheva va lahjalarni o’rganishni ham qamrab olishi bilan farqlanadi.