Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi

Adabiy tilning asosiy xususiyatlari:

So'zni qo'llash, urg'u, talaffuz va boshqalarning muayyan normalari (qoidalari) mavjudligi. (bundan tashqari, me'yorlar dialektlarga qaraganda qattiqroq), bu me'yorlarga rioya qilish, ma'lum bir tilning ona tilida so'zlashuvchilarining ijtimoiy, kasbiy va hududiy mansubligidan qat'i nazar, majburiy xarakterga ega; Barqarorlikka intilish, umumiy madaniy meros, adabiy va kitob anʼanalarini asrab-avaylash; Adabiy tilning insoniyat tomonidan to'plangan bilimlarning butun hajmini ifodalash va mavhum, mantiqiy tafakkurni amalga oshirishga moslashishi;
Sinonimik vositalarning ko'pligidan iborat bo'lgan stilistik boylik turli xil nutq holatlarida fikrni eng samarali ifodalashga imkon beradi. Adabiy til vositalari eng to`g`ri va salmoqli so`z va iboralarni, eng maqsadga muvofiq grammatik shakl va konstruksiyalarni uzoq va mohirona tanlab olish natijasida paydo bo`lgan. Adabiy tilning milliy tilning boshqa navlaridan asosiy farqi uning qattiq me’yoriyligidadir. Keling, milliy tilning sheva, xalq tili, jargon, jargon va jargon kabi turlariga murojaat qilib, ularning xususiyatlarini aniqlashga harakat qilaylik. Dialekt(yunon tilidan dialektos - suhbat, dialekt, dialekt) - yaqin hududiy, ijtimoiy yoki professional hamjamiyat tomonidan bog'langan shaxslar tomonidan muloqot sifatida ishlatiladigan ma'lum bir til turi. Hududiy va ijtimoiy dialektlari mavjud. Hududiy dialekt- yagona tilning bir qismi, uning amalda mavjud xilma-xilligi; boshqa dialektlarga qarshi. Hududiy dialekt tovush tuzilishi, grammatikasi, soʻz yasalishi va lugʻat tarkibidagi farqlarga ega. Bu farqlar kichik bo'lishi mumkin (slavyan tillarida bo'lgani kabi), keyin ma'ruzachilar turli lahjalar odamlar bir-birini tushunadilar. Nemis, xitoy, ukrain kabi tillarning dialektlari bir-biridan juda farq qiladi, shuning uchun bunday dialektlarda so'zlashadigan odamlar o'rtasida muloqot qilish qiyin yoki imkonsizdir. Misollar: pan (Sharqiy Ukraina) - Patent (G'arbiy Ukraina); Ukrainaning turli qismlarida laylak nomlari: Chornoguz , leleka ,boqiong , boqiang va boshqa. Hududiy dialekt sifatida belgilanadi o'ziga xos etnografik xususiyatlarga ega bo'lgan tarixan shakllangan mintaqa aholisi uchun aloqa vositasi. Zamonaviy shevalar ko'p asrlik taraqqiyot natijasidir. Tarix davomida hududiy birlashmalarning oʻzgarishi munosabati bilan dialektlarning boʻlinishi, birlashuvi, qayta guruhlanishi sodir boʻladi. Dialektlarning eng faol shakllanishi feodalizm davrida sodir bo'ldi. Hududiy parchalanishni bartaraf etish bilan shtat ichidagi eski hududiy chegaralar buziladi va dialektlar yaqinlashadi. Turli davrlar o'zgarmoqda dialektlarning adabiy til bilan aloqasi. asosida yozilgan feodal davr yodgorliklari ona tili, mahalliy dialekt xususiyatlarini aks ettiradi. Ijtimoiy dialektlar- muayyan ijtimoiy guruhlarning tillari. Masalan, ovchilar, baliqchilar, kulollar, savdogarlarning kasbiy tillari, guruh jargonlari yoki talabalar, talabalar, sportchilar, askarlar va boshqalarning jargonlari, ular umumiy tildan faqat lug'at, maxfiy tillar, tasniflangan elementlarning jargonlari bilan farqlanadi. Ijtimoiy dialektlarga muayyan iqtisodiy, tabaqa, diniy va boshqalar tilining milliy tildan farq qiluvchi variantlari ham kiradi. aholi guruhlari. Professionalizm- bir kasb vakillariga xos bo'lgan va atamalardan farqli o'laroq, ushbu kasb tushunchalarining yarim rasmiy nomlari bo'lgan so'zlar va iboralar. Kasbiylik ma'lum bir kasb, faoliyat turi bilan bog'liq bo'lgan maxsus tushunchalar, ob'ektlar, harakatlarni belgilashda katta farqlanishi bilan ajralib turadi. Bu, masalan, ovchilar tomonidan ishlatiladigan itlarning ba'zi xususiyatlarining nomlari: apellyatsiya, xushmuomalalik, yuqori qobiliyat, yopishqoqlik, chuqur ko'tarilish, mehmondo'st, eshitilmaydigan, yirtib tashlash, perek, yurish, dadillik, qattiqqo'llik va hokazo. xalq tili- xalq og'zaki nutqi, milliy nutq aloqasining og'zaki kodlashtirilmagan (nonormativ) sohasi bo'lgan milliy til shakllaridan biri. Xalq tili dialektaldan tashqari xususiyatga ega. Dialekt va jargonlardan farqli o'laroq, milliy tilda so'zlashuvchilar uchun tushunarli bo'lgan nutq har bir tilda mavjud bo'lib, milliy tilda so'zlashuvchilar uchun kommunikativ ahamiyatga ega. Xalq tili adabiy tilga ziddir. Xalq tilida barcha til darajasidagi birliklar ifodalanadi. Adabiy til va xalq tilining qarama-qarshiligini kuzatish mumkin stress sohasida:
foiz(bo'sh joy) - foiz(lit.),
kelishuv(bo'sh joy) - shartnomalar(lit.),
Chuqurlash(bo'sh joy) - chuqurlashtirish(lit.),
qo'ng'iroqlar(bo'sh joy) - jiringlash(lit.),
oxirgi qog'oz(bo'sh joy) - oxirgi qog'oz(lit.) va boshqalar.
Talaffuz sohasida:
[hoziroq] (bo'shliq) - [ hozir] (lit.),
[pshol] (bo'shliq) - [ pashol] (lit.)
Morfologiya sohasida:
istayman(bo'sh joy) - istayman(lit.),
tanlash(bo'sh joy) - saylovlar(lit.),
sayohat(bo'sh joy) - haydash(lit.),
ularniki(bo'sh joy) - ular(lit.),
Bu yerga(bo'sh joy) - Bu yerga(lit.)
Umumiy nutq adabiy tilda neytral sinonimlar mavjud bo'lgan tanishlikdan qo'pollikka qadar turli xil soyalarga ega bo'lgan ekspressiv "qisqartirilgan" baho so'zlari bilan tavsiflanadi:
« uyalmang» – « zarba»
« to'qmoq» – « aytib bermoq»
« uyqu» – « uyqu»
« parda» – « qochib ketish»
Xalq tili tarixiy rivojlangan nutq tizimidir. Rus tilida so'zlashuv nutqi Moskva so'zlashuv koinesi asosida paydo bo'lgan. Xalq tilining shakllanishi va rivojlanishi rus milliy tilining shakllanishi bilan bog'liq. So'zning o'zi XVI-XVII asrlarda qo'llanilgan so'zdan shakllangan. iboralar "oddiy nutq" (oddiy odamning nutqi). so‘zlashuv lug‘ati, bir nuqtai nazardan, adabiy tildan butunlay tashqarida bo'lgan va yagona tizimni ifodalamaydigan savodsiz nutq sohasi. Misollar: Ona, hamshira, kiyim, odekolon, biznes(bilan salbiy qiymat), shilimshiq, kasal, ortga burilmoq, g'azablanmoq, uzoqdan, boshqa kun. Boshqa nuqtai nazardan, so'zlashuv lug'ati yorqin, qisqartirilgan stilistik rangga ega bo'lgan so'zlardir. Bu so`zlar ikki guruhni tashkil qiladi: 1) kundalik xalq tili, adabiy til tarkibiga kiruvchi va kichraytirilgan (so`zlashuv so`zlariga nisbatan) ifodali-stilistik rangga ega bo`lgan so`zlar. Misollar: ahmoq, murda, yuziga urish, eskirgan, semiz qorinli, uyqu, baqirmoq, ahmoqona; 2) adabiy tildan tashqaridagi qo‘pol, qo‘pol lug‘at (vulgarizmlar): Haromi, kaltak, hamlo, krujka, yomon, urish va boshq. Shuningdek bor adabiy xalq tili Adabiy tilning so'zlashuv tili bilan chegarasi bo'lib xizmat qiladigan - "kamayish" ning yorqin ifodali rangi bilan ta'minlangan so'zlar, frazeologik birliklar, shakllar, nutq burilishlarining maxsus stilistik qatlami. Ulardan foydalanish me'yori shundaki, ular cheklangan stilistik vazifalar bilan adabiy tilga ruxsat etiladi: personajlarni ijtimoiy va nutqiy tavsiflash vositasi sifatida, ekspressiv rejadagi shaxslar, narsalar, hodisalarning "qisqartirilgan" tavsifi uchun. Adabiy xalq tiliga faqat uzoq saralash, semantik va stilistik ishlovdan so‘ng badiiy matnlarda uzoq muddat qo‘llanilishi tufayli adabiy tilga mustahkam o‘rnashib qolgan nutqiy elementlar kiradi. Adabiy xalq tilining tarkibi harakatchan va doimiy yangilanib turadi, ko'plab so'z va iboralar "so'zlashuv" va hatto "kitob" maqomini oldi, masalan: " hamma narsa shakllangan», « shivirlovchi», « nerd». so‘zlashuv lug‘ati- biroz qisqartirilgan (neytral lug'atga nisbatan) stilistik rangga ega bo'lgan va og'zaki tilga xos bo'lgan so'zlar, ya'ni. adabiy tilning og'zaki shakli, cheksiz tayyorlanmagan muloqot sharoitida harakat qiladi. Kimga so‘zlashuv lug‘ati ba'zi otlarni qo'shimchalar bilan olib yurish - Oh, – tai, – Ulya), – un, – w(a), – osh, – yag(a), – yak va boshq. ( soqolli, dangasa, iflos, qichqiruvchi, dirijyor, bola, bechora, semiz odam); qo'shimchali ba'zi sifatlar - ast–, – da–, – tuxumsimon – ( tishli, tukli, qizg'ish); bir qator fe'llar - hech narsa(kinoyali bo‘lmoq, moda bo‘lmoq); prefiksli ba'zi fe'llar orqasida –, ustida- va postfiks - Xia(tevarak-atrofga qaramoq, tepmoq, ziyorat qilmoq); iboralardan yasalgan ot va fe’llar: qochqin< chiptasiz, talaba rekordlari kitobi < rekordlar kitobi, axborot byulleteni < saylov byulletenida bo'lish, shuningdek, boshqalar. Lug'atlarda bu so'zlar "so'zlashuv so'zi" deb belgilangan. Ularning barchasi rasmiy biznes va ilmiy uslublarda kam uchraydi. Jargon- odamlarni kasbi (haydovchilar, dasturchilar jargoni), jamiyatdagi mavqei (19-asrdagi rus zodagonlarining jargoni) asosida birlashtiruvchi alohida nisbatan barqaror ijtimoiy guruh tomonidan muloqotda (ko'pincha og'zaki) ishlatiladigan nutq turi. ), qiziqishlar (filatelistlar jargoni) yoki yosh (yoshlik jargoni). Jargon milliy tildan oʻziga xos soʻz birikmasi va frazeologiyasi hamda soʻz yasalish vositalarining maxsus qoʻllanilishi bilan ajralib turadi. Argo lug'atning bir qismi bir emas, balki ko'plab (shu jumladan, yo'qolgan) ijtimoiy guruhlarga tegishli. Bir jargondan ikkinchi jargonga o'tishda "umumiy fond" so'zlari shakl va ma'noni o'zgartirishi mumkin. Argo- bir yoki bir nechta tabiiy tillarning o'zboshimchalik bilan tanlangan o'zgartirilgan elementlaridan iborat cheklangan ijtimoiy yoki kasbiy guruhning maxsus tili. Argo ko'proq aloqa ob'ektlarini yashirish vositasi, shuningdek, guruhni jamiyatning qolgan qismidan ajratib qo'yish vositasi sifatida ishlatiladi. Argo er osti dunyosi (o'g'rilar jarangi va boshqalar) orasida keng tarqalgan, tasniflangan elementlar uchun aloqa vositasi hisoblanadi.
Argoning asosini o'ziga xos lug'at tashkil etadi, jumladan xorijiy til elementlari (rus tilida - lo'li, nemis, ingliz). Misollar:
Fenya- til
pat - pichoq
dumi - soya qilish ehtiyotda turing, nixda turing - jinoyat sodir etishda qorovul turish, yaqinlashib kelayotgan xavf haqida ogohlantirish dollar– dollar, chet el valyutas aslida- to'g'ri quyqa- o'g'irlangan mashinani sotishdan oldin tayyorlash joyi qizingiz bilan yuring- mashina o'g'irlash quti- garaj ro'yxatga olish– avtomobil xavfsizlik tizimiga noqonuniy ulanish katta bobo - Land Cruiser Prada ot bilan ishlash narsalar egasining kvartirasidan o'ljani tashish.

II BOB Umumiy gramatik ma’no

1. Grammatik ma'no haqida umumiy tushuncha. Grammatik ma'no deganda til (fonetik, leksik, morfologik va sintaktik) birliklarning nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma'nolari tushuniladi. Tilda oʻzining doimiy ifodalovchisiga ega boʻlgan, soʻz shakli va gapga xos umumlashgan maʼno grammatik maʼno sanaladi. Maʼlum grammatik maʼnoni ifodalash uchun xizmat qiladigan moddiy vosita grammatik shakl hisoblanadi. Grammatik shakllarni grammatik kategoriyani tashkil etgan unsurlar deyish mumkin. Aslida grammatik shakl deganda, maʼlum grammatik maʼnoning moddiy tomoni tushuniladi. Grammatik shakl grammatik kategoriyani tashkil etgan qismlarning bir tomonini — shakliy tomonini ifodalaydi.
Ma’lum ma'nodagi so'z bir necha grammatik shakllana olishi mumkin, lekin so'zning ma’nosi o'zgarmaydi. Grammatik kategoriya bir tomondan so'zlarning leksik-grammatik [xususiyati, yasalashi, vazifalari kabi hodisalar asosida ajratilgan guruhlar (ot kategoriyasi, fe’l kategoriyasi kabi), ikkinchi tom ondan birlik, ko'plik, fe’llarda shaxs-son kabi grammatik vazafalami affikslar, so'z shakliari bilan bir xil xarakterdagi gram m atik hodisalar majmuidir. Har bir so'zning asosiy m a’nosi bor, yana umumiy m a’nosi bor, bu asosiy m a’noga yo'ldosh, qo'shim cha m a’no bo'lib keladi. Masalan: paxtalar, asosiy m a’no- o'sim lik turi, qo'shim cha ma’no - ko'plik. Umumiy xarakterdagi bir qancha so ‘zlarda uchraydigan qo'shim cha m a’no grammatik m a’no deyiladi. G ram m atik m a'no turli vositalar orqali ifodalanadi (qo’shimcha, yordam chi so'z)
2. Grammatik va leksik ma'no munosabati.
So‘zning grammatik ma’nosi. Ma’lumki, so‘z lug‘aviy ma’nodan tashqari grammatik ma’noga ham ega bo‘ladi. So‘zning u yoki bu turkumga mansubligini ko‘rsatib, uning ma’lum bir grammatik shaklga egaligini ifodalaydigan ma’no grammatik ma’no deyiladi.Masalan, qalam, suv, tosh, uy so‘zlarining har biri uchun taalluqlibo‘lgan lug‘aviy ma’nodan tashqari, ular uchun umumiy bo‘lgan ma’no, ya’ni ularning ot turkumiga mansubligi, narsalik tushunchasi, bosh kelishik va birlik shakl-daligi kabilar mazkur so‘zlarning grammatik ma’nosini tashkil qiladi. Demak, so‘zning lug‘aviy ma’nosi xususiy (ya’ni har bir so‘zning o‘zigagina xos bo‘lgan ma’no), grammatik ma’nosi esa umumiydir. .So’zning leksik ma’nosi – so’zning material qismi — leksema bildiradigan ma’no: muayyan tovushlar majmuyini ma’lum obyektiv voqelikka bog’lash bilan kishi ongida yuzaga keladigan mazmun-mundarija; lug’aviy ma’no. Masalan; "Bolalarni o’ynatdik" gapidagi birinchi so’z hali yosh, voyaga yetmagan odamni, go’dakni, ikkinchi so’z esa harakatni (bola bilan bog’langan harakatni) biddliradi. Demak, "bola" va "o’yna" so’zlaridan ifodalanadigan mazkur aniq ma’nolar shu so’zlarning leksik ma’nolaridir. So’zning leksik ma’nosi muayyan so’zning aniq mazmunini (narsa, belgi, harakat tushunchalarini ifodalash, emotsiyalarni bildirish) tashkil etadi. So’zning leksik ma’nosi o’zak-negizning o’zi bilan ifodalanadi; yasovchi affikslar ham so’zdagi material qismning ichiga kiradi. Shu jumladan leksik ma’no so’z yasalishi va leksikologiya bilan bog’liqdir. So’zning leksik ma’nosi shu so’zning o’zigagina tegishli xususiy ma’no bo’lishi bilan bir qancha o’xshash so’zlar uchun umumiy hisoblanadigan, umumiylik xarakteriga ega bo’lgan grammatik ma’no dan farq qiladi.
3.GM turlari. UGM, OGM, XGM haqida.
O‘zbеk tilshunоsligida tilimizdagi quyidagi GKlar mavjudligi tan оlinadi:
Nisbat katеgоriyasi.
O‘zgalоvchi katеgоriyasi.
Harakat tarzi katеgоriyasi.
Bo‘lishli-bo‘lishsizlik katеgоriyasi.
Sоn katеgоriyasi.
Daraja katеgоriyasi.
Kеlishik katеgоriyasi.
Egalik katеgоriyasi.
Kеsimlik katеgоriyasi.Grammatik ma'no ifodalovchi morfologik ko'rsatkich grammatik shakl yasovchi yoki qisqa qilib grammatik shakl deyiladi. Boshqa nofonologik birliklar kabi grammatik shakl uch tomon - shakl, ma'no va vazifaning yaxlitligidan iborat. Grammatik shaklning moddiy tomoni grammema atalllasi bilan ham yuritiladi. Grammatik shaklning tuzilishiga ko'ra turlari bir qarashda ulaming sintetik va analitik turining yangicha nomlanishiga o'xshaydi. Biroq sintetik shaklning o'zi sodda yoki murakkab bo'lishi mumkin. Masalan, (uydagl), (ko 'chadagl) so'z shakllaridagi sintetik grammatik shakl (-dagl) murakkab shaklga rnisol (-da+gl). Grammatik shakl tuzilishiga ko'ra sodda yoki murakkab bo'lishi rnumkin. Sodda shakl bir grammatik ko'rsatkichdan iborat bo'ladi. Kelishik, egalik shaklIari bunga misol. Sintetik shaklning ayrimi va sinCetik-analitik shaklning barchasi murakkab shakl.

1. GM tarkibi. Kategorial, yondosh va hamroh ma'no

. Kategorial ma’no bu masalan; Ot so’z turkumiga oid so’zlar egalik, kelishik, ko’plik qo’shimchasini qabul qiladi. Bundan tashqari boshqa turkumga oid so’zlar ham o’zining kategoriyasiga mansub qo’shimchalarni qabul qiladi. Demak bu o’rinda otga oid so’zlar qabul qiladigan Grammatik shakllar kategorial ma’no deyiladi. Yondosh ma’no esa agar kelishik qo’shimchalari misolida oladigan bo’lsak, biz tushum kelishigidan foydalanganimizda qolgan kelishiklar ham xotiramizda gavdalanadi. Kategorial va Yondosh ma’nolarning o’xshash jihati ikkisiga ham oid Grammatik shakllar kategoriyasida turadi. Farqli jihati esa kategorial ma’noda bir kategoriyaga oid Grammatik shakllar qo’llanishi kerak. Masalan; Bug’doyzorlarimizni so’zidagi –lar [ko’plik], -imiz [egalik], -ni[kelishik] shakllari bir umumiy kategorial ma’noni tashkil etadi. Yondosh ma’noda esa kelishiklar kategoriyasi misolida faqat 6ta kelishik shakllarini olamiz.
2. UGMni ochish yo'llari.
UGM nutqiy ma’nо bo‘lmish ХGMlarni bоsqichli umumlashtirish оrqali оchiladi. Bunda ХGMdagi o‘zi mansub UGMga tеgishli bo‘lmagan barcha bеgоna tajallilar idrоkiy yo‘l bilan e’tibоrdan sоqit qilinadi. Quyida [-mоqda] hоzirgi zamоn davоm fе’li shakli va umuman zamоn katеgоriyasining UGMsini bоsqichli tiklash namunasini bеramiz.
1-bоsqichda [-mоqda] shaklining turli matniy va uslubiy hоllarda qo‘llanishini tahlil etish asоsida bu shaklning nutqiy, matniy ma’nо turlari, ya’ni ХGMlari aniqlanadi.
2-bоsqichda [-mоqda] qo‘shimchali zamоn shakli birinchi bоsqich хulоsalari asоsida [–(a)y] qo‘shimchali hоzirgi –kеlasi zamоn, [-yap] qo‘shimchali aniq hоzirgi zamоn, [-yotir] qo‘shimchali hоzirgi zamоn shakli kabi barcha hоzirgi zamоn turlari bilan munоsabatlarda ko‘rilib, shu asоsda [-mоqda], [-yotir], [-yap], [-(a)y] qo‘shimchali hоzirgi zamоn shakllarining mоhiyati – UGMlari оchiladi. Kеyingi bоsqich uchun farqlar e’tibоrdan sоqit qilinib, ulardagi bir хillik(umumiylik)lar ajratib оlinadi. Bu bir хilliklargina kеyingi bоsqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo‘ladi.
3-bоsqichda avvalgi bоsqich хulоsalari asоsida hоzirgi zamоn shakllari umumiylik sifatida оlinib, uning kеlasi zamоn shakllari umumiyligi bilan alоqa-munоsabatlari, o‘хshash va farqli jihatlari оydinlashtiriladi. Jоriy bоsqich uchun ulardagi farqlar, kеyingi bоsqich uchun bir хillik(umumiylik)lar ahamiyatli bo‘ladi.
4-bоsqichda оldingi bоsqich хulоsalari asоsida «sоdir bo‘lmagan va bo‘layotgan harakat-hоlat»ni ifоdalоvchi o‘tgan zamоn shakli bilan munоsabatlari tеkshirilib, hоzirgi-kеlasi va o‘tgan zamоn shakllarining UGMlari оchiladi.
5-bоsqichda 4-bоsqich хulоsalari asоsida hоzirgi, kеlasi va o‘tgan zamоn shakllari ma’nоviy хususiyatlari bilan munоsabat-larini aniqlash asоsida zamоn va mayl katеgоriyalarining UGMlari tiklanadi.
3. Grammatik ma'no ifodalash usullari
O‘zbеk tilida grammatik ma’nо ifоdalashning quyidagi vоsitalari mavjud:
1.Affiksal vоsitalar.
2.Sоf nоmustaqil va nоmustaqil vazifadagi so‘zlar.
3.So‘z tartibi.
4.Takrоr.
5.Оhang.
6.Sintaktik qоliplar.
Affiksatsiya tilimizda grammatik ma’nо ifоdalashning eng kеng tarqalgan turi bo‘lib, u оrqali dеyarli aksariyat grammatik ma’nоlar ifоdalanadi. Ifоdalaydigan grammatik ma’nоning хaraktеriga va o‘z mоhiyatlariga ko‘ra affikslar ikkiga bo‘linadi: so‘z yasоvchi affikslar va shakl yasоvchi affikslar. Sоf nоmustaqil va nоmustaqil vazifadagi so‘zlar ham grammatik ma’nо ifоdalоvchi vоsitalar sirasida muhim o‘rin tutadi. YOrdamchi so‘zlar mustaqil so‘zlar va gaplarda grammatik ma’nо ifоdalashning alоhida turini tashkil etadi. So‘z tartibi grammatik ma’nо ifоdalashning maхsus vоsitasi bo‘lib, tartib o‘zgarishi so‘z grammatik ma’nоsining o‘zgarishiga оlib kеladi. Masalan, Dalalar yam-yashil birikuvi gap bo‘lsa, yam-yashil dalalar birikuvi so‘z birikmasidir. «gap» va «so‘z birikmasi» grammatik ma’nоning sintaktik turidir.Оhang grammatik ma’nо ifоdalashning fоnеtik vоsitasidir. Bu vоsita yordamida gapning turlarini, gap bo‘laklarini ajratish, farqlash mumkin. Gulnоra, singlim kеldi. Gulnоra, singlim kеldi. Gulnоra singlim kеldi gaplarining birinchisida Gulnоra va singlim so‘zlari uyushiq bo‘laklar vazifasida, ikkinchi gapda Gulnоra so‘zi undalma, singlim so‘zi ega, uchinchi Gulnоra so‘zi aniqlоvchi, singlim so‘zi izоhlanmish-ega vazifasida kеlgan. Gaplarni tashkil etuvchilardagi bunday farqlar so‘zlоvchining maqsadiga muvоfiq tarzdagi оhang yordamida yuzaga chiqmоqda. Grammatika haqida. Grammatika ko‘plab tilshunoslik atamasi kabi ikki ma’noli. Bir ma’nosida tilning grammatik qurilishi tushunilsa, ikkinchi ma’nosida tilshunoslikning shu grammatik qurilishni o‘rganuvchi sohasi anglashiladi. Demak, u so‘z va gapning formal-grammatik tomoni – so‘z o‘zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli ko‘rinishi, strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan grammatik ma’nosini o‘rganadi. Tillar o‘zaro grammatik xususiyatiga ko‘ra ham tasniflanadi. Masalan, o‘zbek tilida kesimning gap markazi sifatida boshqa barcha bo‘laklarni o‘z atrofida uyushtirishi, eganing fakultativ (ixtiyoriy)ligi, sifatlovchining sifatlanmishdan oldin kelishi, bunda inversiyaning bo‘lmasligi, ega va kesim, qaratuvchi va qaralmishning ikkiyoqlama aloqaga egaligi, to‘ldiruvchi va to‘ldirilmish, hol va hollanmish, sifatlovchi va sifatlanmish, izohlovchi va izohlanmishning bir yoqlama aloqada ekanligi kabilar uning boshqa qarindosh tillar bilan birgalikda bir til oilasiga kirishini ta’minlaydi. Ammo bu bir til oilasiga kiruvchi barcha tillar orasidagi farqning mavjudligini inkor qilmaydi. Masalan, turkiy tillarning sintaktik qurilishida o‘xshashlik, morfologik qurilishida esa farq ko‘proq. Til hamisha taraqqiyotda. Bunda ustuvorlik, asosan, tilning leksik sathiga beriladi. Ijtimoiy hayotning o‘zgarishi leksikada keskin o‘zgarish yasaydi. Yangi so‘zning vujudga kelishi, so‘zlarning «tirilishi», iste’moldan chiqib ketishi kabilar bunga misol. Tilning fonetik va grammatik sathlari ijtimoiy o‘zgarishga befarq, unda faqat vaqt o‘z izini qoldiradi. Chunki yaqin yillarda tubdan o‘zgarishga uchragan ijtimoiy hayotning ta’siri natijasida, masalan, o‘zbek tilining morfologik strukturasi, sintaktik qurilishida o‘zgarish kuzatilmaganligi buning yorqin dalili. Lekin asrlar davomida bunday o‘zgarish bo‘lib turadi. Masalan, eski o‘zbek tilida Bu sening, Bu mening ko‘rinishidagi sintaktik qurilma mavjud bo‘lgan. U hozirgi kunda Bu seniki, Bu meniki ko‘rinishiga ega. Bu vatan meningdir kabi qurilmalar uning «qoldig‘i». Grammatikaning tarkibiy qismlari, o‘rganish obyekti. Grammatika deganda tor ma’noda morfologiya va sintaksis yaxlitligi, keng ma’noda tilning barcha qurilish sathi tushuniladi. Aytilganidek, grammatika tilning so‘z o‘zgartirish va so‘z biriktirish qoidalari haqida bo‘lib, bunda so‘z o‘zgartirish doirasida so‘zshakllari, so‘zshakllarini hosil qiluvchi grammatik kategoriya va o‘zgarishi asosida farqlanuvchi so‘zning grammatik guruhi – so‘z turkumi hamda bu hodisalarning mahsuli bo‘lmish so‘z birikmasi va gap bir vujudning ikki tomoni sifatida ajraladi. Bu o‘z-o‘zidan ularni o‘rganuvchi ikki soha – morfologiya va sintaksisni farqlashni ham taqozo qiladi. Morfologiyaning obyekti so‘zning o‘zgarish bilan bog‘liq, ya’ni morfologik strukturasi. So‘zning morfologik strukturasi-grammatik morfema, grammatik morfema sistemasi - morfologik kategoriya, so‘zning o‘zgarish asosidagi sistemasi (masalan, kitob, kitobning, kitobni, kitobga, kitobda, kitobdan [kitob]leksemasining kelishik kategoriyasi asosidagi o‘zgarish sistemasi), so‘zshaklning hosil bo‘lish yo‘l va usuli, vositasi, bu vositalarning turlari. Grammatika va milliylik, milliy mafkura. Til va tafakkur, milliy til va milliy ruh ajralmas. Har bir tilning grammatik qurilishi ma’lum me’yorga, qonun-qoidaga ega bo‘lib, bu shu tilda so‘zlashuvchi kishilarning ijtimoiy ruhiyati bilan belgilanadi. Shu boisdan nazariy tilshunoslik asoschisi Vilgelm Humboldt bundan qariyb ikki asr ilgari har qaysi tilning o‘z sistemasi bo‘lib, tilni tadqiq qilishni shundan boshlash kerak degan edi. Grammatikada aks etuvchi milliylikni uning har ikki tarkibiy qismi - morfologiyada ham, sintaksisda ham kuzatish mumkin. Tilshunoslikda u shunday sharhlanadi. Ma’lumki, o‘zbek tilida so‘zning o‘zak-negizi mustaqil holda ma’no anglatadi va lug‘atlarda grammatik shaklsiz beriladi. Jumladan, fe’lning o‘zak-negizi lug‘aviy, grammatik va kommunikativ ma’no ifodalab, asosiy va qo‘shimcha tushunchadan tashqari fikr ham bildiradi. Shunga ko‘ra, u asosiy tushuncha ifodalab, lug‘aviy unsur (leksema), qo‘shimcha tushuncha bildirib, grammatik shakl (so‘zshakl), fikr ifodalab kommunikativ birlik (gap) vazifasini bajaradi. Masalan, (ot), (ishla) fe’llarining lug‘aviy ma’nosi harakatni bildirish bo‘lib, grammatik ma’nosi fe’l ekanligi. Ular grammatik shakllanmasdan ham lug‘aviy ma’no ifodalay oladi. Boshqa qurilishga mansub bo‘lgan rus tilida fe’lning o‘zak-negizi (pis-, prochita-) bunday xususiyatga ega emas. O‘zbek tilidagi gapning minimal qolipi kesimga to‘g‘ri keladi. Rus tilida esa ega va kesim birligi gapning minimal qolipiga muvofiq.
Milliy fanda milliy mafkura aks etadi. O‘zbek tilshunosligi milliy fan bo‘lib, u ham o‘zida milliy mafkura va milliy g‘oyani aks ettirish bilan birgalikda, uni targ‘ib qiluvchi vositalar sirasidan ham o‘rin oladi.