1
1-MA’RUZA
“TILSHUNOSLIKKA KIRISH“ FANI PREDMETI VA MAZMUNI
Reja:
1. Bilish va uning turlari.
2. Fanning mohiyati va uning turlari haqida.
3. Tilshunoslik fan sifatida.
Tayanch tushunchalar: Bilish, fan, xususiy tilshunoslik, umumiy tilshunoslik, ichki va
tashqi tilshunoslik, makrolingvistika va mikrolingvistika, ijtimoiy tilshunoslik
(sotsiolingvistika), psixologik tilshunoslik (psixolingvistika), paralingvistika, intеrlingvistika,
etnolingvistika.
1. Bilish va uning turlari.
Har qanday fan asosida kishilarning olamni bevosita
kuzatishi yotadi. Inson o‘zini qurshab turgan olam uzvlarini sezgi organlari yordamida his
qiladi, boshqalariga solishtiradi, farqli va o‘xshash belgilarini aniqlaydi, so‘ngra muayyan
xulosaga keladi. Demak, har bir fan insonlarning olamni kuzatishi, bilishi jarayonida, uning
natijasida paydo bo‘ladi.
Fanning asosi bo‘lgan bilish uzoq vaqtlardan buyon mutafakkirlarni qiziqtirib keladi.
Ilmiy bilish – ilmiy tadqiqot yo‘li bilan izlanish natijasida borliq haqida yangi bilim hosil
qilish. Tabiat va jamiyatdagi murakkab, xilma-xil va rang-barang hodisalar mohiyatini,
rivojlanish qonunlarini ilmiy bilishning aniq usullari mavjud bo‘lib, ilmiy tadqiqot va
izlanishlarning yo‘nalishini ifodalaydi. Falsafa va fanda ilmiy bilishning ikki bosqichi
farqlanadi:
a) fahmiy (empirik, amaliy) bilish;
b) nazariy (idrokiy, mantiqiy) bilish.
Birinchi bosqichda o‘rganilayotgan manba, uning bo‘limlari va tarkibiy qismlari, belgi-
xususiyatini aniqlash, saralash, izchillashtirish va tasvirlash ishlari amalga oshiriladi. Bunda
asosiy e’tibor o‘rganish manbaining tashqi, zohiriy xossalarini aniqlashga qaratiladi. Aslida
bu hali tom ma’nodagi tahlil emas, lekin ilmiy o‘rganishning zaruriy, tarkibiy qismi, bosqichi.
Nazariy bilish empirik, ya’ni fahmiy bilishsiz amalga oshmaydi. Amaliy bilish
jarayonida to‘plangan faktik material nazariy bilish jarayonida aqliy tafakkur yo‘li bilan
umumlashtirilib, ularning mohiyati ochiladi.
Manbani o‘rganishning har ikki bosqichi ham birday muhim bo‘lib, ikkinchisini
birinchisisiz, birinchisini ikkinchisisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ularni bir-biridan uzish,
qarama-qarshi qo‘yish, bilishning ikki qutbi sifatida munosabatda bo‘lish mumkin emas.
Bilishning ikki zaruriy bosqichi ham o‘z-o‘zicha cheklanganlik xususiyatiga ega. Masalan,
tanada isitmaning ko‘tarilishini aniqlash hissiy bilim sanaladi. Lekin har qanday harorat o‘z-
o‘zidan ko‘tarilmaydi. Uning malum ichki sabablari bor. Ana shu sababni aniqlash isitmaga
o‘xshash, u bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha hissiy bilimlarni solishtirish, qiyoslash,
umumlashtirish orqali amalga oshiriladi va isitma nimaning alomati ekanligi belgilanadi.
Solishtirish, qiyoslash, mantiqiy umumlashtirish orqali hosil qilingan bilim idrokiy,
nazariy bilim sanaladi. Bu bilim orqali zohitriy belgilar zamiridagi ichki mohiyat belgilanadi.
Har qanday fan ana shu belgilarni keltirib chiqaradi.
Bundan ko‘rinadiki, hissiy (fahmiy) bilim tajriba, amaliyot, bevosita kuzatish bosqichi
sanalib, haqiqiy nazariy (idrokiy) bilim amaliy bilimlarning o‘zaro munosabatini o‘rganish,
umumlashtirish orqali hosil qilinadi va bu bilimga ega bolish har qanday fanning bosh
maqsadidir. Bilishning bu ikki bosqichi hozirgi davrda barcha fan vakillari tomonidan e’tirof
etiladi. Jumladan, tilshunoslikda ham bu ikki usulga amal qilinadi. Qaysi usulga tayanishga
2
ko‘ra tilshunoslik
amaliy va
nazariy tilshunoslikka bo‘linadi.
Bilish faqat fan bilan chegaralanmaydi, fan inson bilish faoliyatining faqat bir qismini
tashkil etadi. Inson o‘zini qurshab turgan obyektiv olamni doimo bilishga intiladi. Bilish
diniy, afsonaviy, empirik va ratsional bolishi mumkin.
Ilmiy bilim tizimliligi bilan amaliy bilimdan farq qiladi. Ilmiy bilim haqida fikr yuritgan
barcha olimlar uning muhim belgisi sifatida tizimlilikni e’tirof etadilar. Xususan, Immanuel
Kant fikricha, fan va ilmiy bilimning muhim belgisi tizimlilikdir. Ilmiy bilim sof aql
arxitektonikasiga muvofiq, majburiy tizimni tashkil qiluvchi bilimdir
1
.
