Tilshunoslikka kirish

5. Lug`atlar va prototiplar.

Ko‘plab tilshunoslar tomonidan kiritilgan ahamiyatli takliflarda ma’no hususiy atlari tarkibiga kiruvchi so‘zning ma’nosi tarkibiy qismlarga ajratilgan bo‘lishi kerak:

(164) a. ram, ewe, lamb

b. bull, cow, calf

c. stallion, mare, foal

Berilgan misolardan birinchisidagi 2ta so‘z bir-biriga qarama-qarshi va aniqlik kiritish uchun ularni birinchi turga mansub deb qabul qilishimiz kerak. Biroq ular-bir biriga tubdan qarama-qarshi bo‘lmay, balki har bir juftlikni farqlash asosida ham zid ma’nolari yotadi. Shuning uchun 2 qiymatli jins hususiyatlari ifodalangan bo‘ladi. Bunday hususiyat keyinchalik so‘ ma’nosining tarkibiy qismi sifatida katta ahamiyat kasb etadi.

Boshqa tomondan qo‘chqor, sovliq, qo‘zi so‘zlari orasidagi munosabatlarga to‘xtalamiz. Biz bu ma’nolar orasidagi munosabatga biror b nom berishni taklif etmaymiz, chunki bu ahamiyat kasb etmaydi. Bu go‘yoki buqa, sigir hamda buzoq so‘zlari orasidagi munosabatga o‘xshamaydi va bir xil semantik munosabatlarni ifodalaydi. Ayniqsa, bu kabi kuzatish 164-s da berilgan misollarda ham o‘z ifodasini topgan. Shu bilan birgalikda o‘spirin va voyaga yetmagan kabi so‘zlar bilan anglashiladigan yetuklikni ifodalovchi 2 qiymatli so‘zni keltirishimiz ham mumkin. Yuqorida berilgan so‘zlarda yetuklik munosabatlari mavjud.

(165) b. ewe – [female, adult,…]

c. lamb – [non-adult,…]

(165-c) da qo‘zichoq so‘zi ma’no jihatdan er jinsiga mansub emas, bu so‘z jinsiy mansublikdan holi so‘z.

Birinchidan, bu so‘zlardagi semantik ifodalar va tovush ifodalari orasidagi muhim mutanosibligini yuzaga keltiradi. Ikkinchi ahamiyatli tomoni shundan iboratki, antonimiya, giponimiya kabi semantik munosabatlarni tushunish orqali yuzaga keladi. Qarama-qarshilik ma’nosini 2 tipli so‘zni olish bilan butun bir turkumdagi barcha qarama-qarshi ma’nolar haqida batafsil ma’lumot berish noo‘rin bo‘ladi. Keling, yana miqdoriy sifatlarni olib ko‘raylik. Ko‘rinib turibdiki, tall va short qarama-qarshi ma’noli juftlari bilan wide va narrow juftliklari bir-biridan farqlash usullarini topishimiz kerak, ammo har bir juftlik ichida biz aytmoqchi bo‘lgan fikr shundan iboratki, juftliklarni bir qismi hajm nuqtai nazardan o‘rtachadan yuqori, vaholanki, boshqa biri o‘rtachadan pastroq ko‘rsatkichni anglatadi.

Misol uchun: Novcha bola o‘z yoshidagi o‘rtacha boladan novcharoq.

Yoki tor ko‘cha, torroq ko‘chadan hajmi kamroq bo‘ladi. Juft to‘ldiruvchilar boshqa qarama-qarshi ahamiyat kasb etadigan belgilarga va antonimlarning oxir-oqibat bu xususiyatlar va [+- o‘rtacha me’yor] o‘rtasidagi farqlarda tushuntirib beriladigan (160- va 163-o‘rtasidagi ziddiyatlarni eslatadi) to‘ldiruvchilardan farqlaydigan ma’noviy xususiyatlarga qo‘shimcha vazifa yuklaydi.

“Ma’no kiritish” belgisi bo‘lgan giponim esa buni qanday qilib qo‘lga kiritish uchun kalit beradi. Agar biz ilon va sudralib yuruvchini juft tushuncha deb hisoblasak, biz ikkinchisining ma’nosi uchun taxminiy faraz qilishimiz mumkin.

“Ma’no kiritish” belgisi bo‘lgan giponimiya esa buni qanday qilib qo‘lga kiritish uchun kalit beradi. Agar biz ilon va sudralib yuruvchini juft tushuncha deb hisoblasak, biz ikkinchisining ma’nosi uchun taxminimiz bor, deb faraz qilishimiz mumkin.

(167) sudralib yuruvchi – [F1, F2,….Fn]

Ko‘rinib turibdiki, biz hali tahlil qilib bo‘lmadik, ammo bu bizga kerak bo‘lishi mumkin bo‘lgan xususiyat turlari, jumladan, [jonli] va [sovuqqon] vakillarini o‘ylash uchun yetarli, ilon tushunchasi (167) da o‘z o‘rnida (168) yo‘nalishi bo‘ylab tahlilga tortila oladi.

(168) ilon – [F1,F2,…..Fn+1, ….., Fm]

(168)da biz F1,F2 dan toki Fn gacha bo‘lgan sudraluvchilar ma’nosiga mos keladigan xususiyatlarni ko‘rishimiz mumkin (sudraluvchi ma’nosini ham o‘z ichiga olgan holda).

Qo‘shimcha tarzda, F1+n dan to Fm xususiyatlari ham bor va bu xususiyatlar ilon so‘zining ma’nosini boshqa sudraluvchilardan ajratishga xizmat qiladi.

Oqibatda, asosiy bir necha qismlarga ajratilishi mumkin bo‘lgan fikrlar to‘g‘risida tabiiy e’tiborni tortadigan nimadir paydo bo‘ladi. Agar nimadir bu yo‘nalishlar bo‘ylab to‘g‘ri bo‘lmasa, (10-mashq) dagi kabi so‘z ma’nosi nazariyasining nima haqidaligi noaniq bo‘ladi.

Hozirgina kuzatib o‘tgan ijobiy kuzatishlarimizga qaramay, semantik xususiyatlarga duch kelishimiz mumkin bo‘lgan bir qator qiyinchiliklar bor. Biz (165-) va (166-)da ko‘rsatib o‘tgan qisman tahlilning matnda yuqoridagilardan birini yuzaga chiqarishimiz mumkin. Avval (165)ni olamiz. Bizda qo‘chqor, qo‘y va qo‘zichoq ma’nolarini bir-biridan farqlaydigan tushuncha mavjud. Shunga qaramay, (164- b,c) bu turlarga oid so‘zlarni alohida guruhga ajratib chiqmadik. Yuqorida qayd etib o‘tilgan 3 semantik xususiyat jihatdan (164-b)dagi 3 tushuncha (164)dagi 3 tushunchaning bir xil davom etishi va (165) bizda bo‘lgani kabi aniq bir xil tahlilni qabul qilishi asosida shakllanadi.

Albatta, bu to‘liqsiz (165)da nuqtalar bilan ifodalangan, ammo bu nuqtalar o‘rnini aniq sonlar to‘ldirib beradigan faktlarni yashirmasligi kerak. Bu nima bo‘lishi mumkin?

Biz qo‘zichoq va buzoq o‘rtasidagi aloqa qo‘chqor va ho‘kiz hamda qo‘y va sigir o‘rtasidagi semantik aloqadorlik bir xil ekanligini kuzatishimiz mumkin. Yuqorida qo‘llangan metodologiyani qo‘llab, biz bu aloqani belgilagan holda [qo‘y] va [mol] ning qiymati bilan o‘ziga xos xususiyatlarni tahlil qilishimiz mumkin. (164-c)da so‘zlar tuzilmasi [ot] so‘zining qiymatini ham hisobga olishni talab qiladi va o‘shandagina biz uni quyidagicha tahlil qilishimiz mumkin:

Qo‘chqor – [mujskoy rod; voyaga yetgan qo‘y]

Bu yerda formal nuqtai nazardan rad etadigan hech narsa yo‘q. ammo biz [qo‘y, sigir va ot] tushunchalarini mos ravishda qabul qilishimiz mumkin emas, chunki yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, ularning bir-biriga mutlaqo aloqasi yo‘q. „Asossiz“ bo‘lib tuyulgan yuqoridagi xususiyatlar istalgan tilda so‘z manosini tahlil qilishda keng ko‘lamda vazifalar yuklaydi. Qarama-qarshi ravishda biz aniqlagan yangi xususiyat tashqaridagi cheklangan tarmoqda muhim ahamiyat kasb etmaydi. Shu bilan birga, qo‘shimcha turlar haqidagi qarash shunchaki hech narsani anglatmaydigan qiymatning sonini oshishiga olib keladi.

Bu susayishni bir xil usulda (166) hisobga olib kuchaytiradi. Yana, tahlilimiz to‘liq emas va buni to‘liq qilish uchun uzunni kaltadan va kengni tordan farqlaydigan xususiyatni kiritishimizga to‘g‘ri keladi. Bu oson bo‘lib tuyuladi. Natijada, uzun va qisqa vertikal masofaga daxldor bo‘lsa, keng va tor gorizantal hajmdagi masofani anglatadi. Shunday qilib biz vertikal va gorizantal qiymatdagi xususiyatlarni olib kirishimiz mumkin va (166) to‘liq tahlil maydoniga ushbu qiymatlarni qo‘shamiz – shu o‘rinda bu yuzaki olib qaralganda uzun va qisqa, haqiqatan, ma’noviy bir xil. Endi, [vertikal] va [gorizantal]da {qo‘y} kabi noqulay belgilari yo‘q. ammo biroz yetarlicha taassurot unchalik uzoq bo‘lmagan qandaydir keng tashvishlanishga undaydi, agar biz bu yo‘nalish bo‘ylab hajm antonimining tahlilini davom ettirsak, masalan, baland va pastni antonimik juftlik deb hisoblaylik. Uzun va qisqa kabi bu ikki so‘z vertikal hajm bo‘ylab masofani anglatadi, shuning uchun kamida bir qo‘shimcha belgi bu juftlarni farqlashda muhim bo‘lishi mumkin. Ammo bu xususiyat mutlaqo aniq bo‘lmaydi.

Shuningdek, bizni giponim bilan bog‘lashga imkoni bo‘lmagan semantik xususiyatlar nazariyasining qisqacha hisobi bilan bog‘lashda vujudga keladi. Biz sudraluvchi sifatida ilonni taqqoslagan holda ilon ma’nosida paydo bo‘ladigan qo‘shimcha xususiyatlarni keltirib o‘tgandik, ammo biz bu xususiyatlar nima ekanligiga hech qanday kalit keltirmadik. Ko‘rinib turibdiki, ilon xususiyatida bo‘lgani kabi faoliyatni amalga oshiradigan nimadir bor, ammo bu zo‘rg‘a namoyon bo‘ladi.

(169)dagi tahlil kabi qo‘chqor bo‘lish uchun zarur va yetarli talablar bilan ta’minlaydigan xususiyatlar qo‘chqor ma’nosining ta’rifi ta’minlagani kabi ko‘rinishi mumkin.

14-bo‘limda ko‘rishimiz mumkinki, so‘zlarning leksik semantik ma’no kasb yetishi prototipik, ya’ni ular tipik kategoriyalar tasviri bilan ta’minlanadi. Quyida ravishli birikmalar to‘g‘riligini ko‘rib chiqamiz: strictly speaking, technically.

Bizning fikrimizcha, xar bir gap sintaktik jixatdan to‘g‘ri tuzilgan, biroq (178- a,c) to‘g‘ri va (178- b,d) da qandaydir g‘alizlik bor. Bu g‘alizlik prefiks shaklida kelgan so‘roq belgilari bilan belgilanadi. Biz ostrich va robins “qush” so‘ziga giponim, ya’ni bir guruh yoki turkumga oid, deb ham aytgan yedik. Lekin taksonomiyada “robin”lar qushlar turkumiga oidligi haqida biror ishora yo‘q.

Bizning fikrimizcha, taksonomik struktura mental, ya’ni aqliy leksikonning strukturasiga mos keladigan bo‘lsa, mukammallikni talab etadi. Ya’ni, BIRD ga oid bo‘lgan leksik birlik, prototipik qush va uning holatlarini tasvirlovchi xususiyatlarni beradi. ²⁰

GLOSSARY