Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

SFRAGISTIK  matn Muxrlardagi yozuv. 
NUMIZMATIK    matn      Pullardagi  yozuv  (Numizmatika  1.  Chaqa  tanga  va  meda llar 
tarixini o’rganuvchi fan. 2. Qadimgi chaqa tanga va medallarni yig’ish). 
POLEOGRAFIK  matn  Tarixiy matn (Poleografika - Qadimiy yozuvlarni o’rganadigan 
fan). 
 
MAVZUGA  OID  ASOSIY  MASALALAR  BAYONI 
 
XX asrning 60 - yillaridan boshlab tilshunoslar gap va gaplar yig’indisi, sin-
taktik butunlik, hat boshi va matn masalalari bilan shug’ullana boshladilar. 
Tilning  eng  katta  birligi  matn  deb  topildi.  Biroq  matn  tushunchasini 
ta’riflashda olimlar bir qarorga kela olganlaricha yo’q. Olimlar o’zlari ishlayotgan  s o-
haning xususiyatidan kelib chiqib matn tushunchasini ta’riflaydilar. 
Har bir matn ma’lum talablarga javob berishi lozim. Bu talablar quyidag ilar: 
-  ma’lumotni  bayon  qilishi,  yani  tabiat,  jamiyat  hodisalari  va  ish  harakatni 
ifodalashi, ular yuzasidan fikrni to’plash va uzatish vositasi bo’lishi; 
-  matn  birliklari  o’rtasida bog’liqlik, uzviylik, ergashish kabi munosabatlarni 
ta’minlashi; 
- ma’lum qilinayotgan voqea, hodisa ketma-ket, izchil bayon qilinishi; 
- matn uzil-kesil, tugal fikr anglatishi; 
- matnning qabul qiluvchisida kim, qachon, qayerda, qanday kabi savo llarga 
o’rin qolmasligi; 
- har qanday matn fikrlar yig’indisi bo’lib, o’zaro bog’langan  mulohazalarni 
o’z ichiga olgan bo’lishi lozim. 
Matnning chegarasini uning yaratuvchisi belgilaydi. 
Matn  birligi  bo’lib  gap  hisoblanadi.  Gaplar  yig’indisi  matnni  tashkil  qiladi. 
Har qanday matn tarkibiga ko’ra:  
a)  ifoda qobig’iga (shakliga), 
b) mazmuniga (semantikasiga), 
c)  tuzilishiga (grammatikasiga)  ega. 
Tovushlar va ohang matning ifoda qobig’ini tashkil qiladi. Matn ifodalayd i-
gan  axborot,  uning  mazmunini  tashkil  qiladi.  Matn  tarkibidagi  o’zaro  bog’lanish 
vositalari  matnning  grammatikasini  tashkil  qiladi.  Matn  butunligini ta’minlab tu rgan 
narsa, uning asosida yotgan g’oyadir. 

---

 
55 
Matndagi  har  bir  jumla  o’zidan  keyingi jumlaga zamin tayyorlab kelishi  va 
har bir ikkinchi jumla o’zidan oldingi jumlani to’ldirib, aniqlab va izohlab kelishi lozim. 
Matndagi jumlalar bir-biriga zanjirsimon bog’lanib ketaveradi. Bu bog’lanish fonetik, 
leksik,  grammatik  va  stilistik  vositalar  orqali  ifoda  qilinadi.  Matnlar  yaratilishidan 
ko’zlangan maqsadga, tuzulishiga ko’ra bir-biridan farq qiladi. 
 
 
 
 
 
            MATN