Тилшуносликда метафоранинг ўрганилиши масаласи феруза абдужаббарова

чўққи
(«тик 
нарсаларнинг энг юқори нуқтаси» – бош лексик маъно: 
тоғ чўққиси
) – 
чўққи

---

(«эришилган ёки эришилиши мумкин бўлган энг юқори поғона, даража, 
кўрсаткич» – ҳосила маъно: 
илм-фан чўққиси; бахт чўққиси
); 
в) нарса-предметларнинг у ёки бу қисмларини ўрин нуқтаи назаридан 
ўхшатиш асосида: 
бош
(«тананинг бўйиндан юқоридаги қисми» – бош лексик 
маъно: 
одамнинг 
боши
) – бош («тик нарсаларнинг тепа қисми» –ҳосила маъно: 
шамол бўлмаса, дарахтнинг боши қимирламайди
); 
г) бажарилган ёки бажариладиган иш-ҳаракат ўртасидаги нисбий 
ўхшашлик асосида: урмоқ («қўл ёки бирор предмет воситасида зарба бермоқ» 
– бош лексик маъно: 
Бектемир милтиқ қўндоғи билан унинг пешонасига бир 
урди
) – урмоқ («танқид қилмоқ» – ҳосила маъно; 
Ота-бувамни кавлаб, 
газетага уриб чиқишди
). 
Бир нарса, белги, ҳаракатнинг номи бошқасига ўзаро ўхшашлик асосида 
кўчирилса, 
метафора усулида кўчирилиш
дейилади. Масалан: 
У дўстининг 
биқинига
 туртди. Уларнинг идораси шаҳарнинг 
биқинига 
жойлашган. 
Метафора усулида ном кўчиш фақат шаклий ўхшашлик асосида эмас, 
балки белги ўхшашлиги асосида ҳам, ҳаракат ўхшашлиги асосида ҳам содир 
бўлади [13;53]. 
Метафора ҳосила маъно юзага келиши ҳодисаларнинг энг фаоли 
ҳисобланади. У тилшуносликда қайд этилишича, ҳосила маъно юзага 
келишининг ҳосил қилувчи ва ҳосила маъно референтлари ўзаро ўхшаш 
келишига асосланган кўринишидир. Бу изоҳ деярли тилшунослар томонидан 
тан олинган.
Оддий метафора ҳосила маъно юзага келишининг ҳосил қилувчи ва 
ҳосила маъно референтлариннг ўзаро белги, хусусият оддий қиёсланиши, 
ўхшатилишига асосланган кўринишидир. Масалан, 
дарвоза 
сўзининг лексик 
маъноси ҳовлига кириб чиқиладиган қурилиш комплексини англатса, футбол 
ўйинида тўп киритиладиган қурилишни ифода этади, бу сўз иккинчисига 
сиртқи кўриниши ва вазифаси жиҳатдан ўхшаш. Оддий метафораларни 
қисқарган ўхшатиш деб бўлмайди, улар асосан, от ва феъл сўз туркуми 
доирасида кузатилади. Яъни оддий метафоралар ҳосил қилувчи ва ҳосила 

---

мавзу референтларининг бир турдаги сиртқи белгиси, ҳаракат ва ҳолат 
хусусияти вазифаси кабиларнинг тўғридан тўғри ўхшатилишига асосланади 
[7;97].
Персонификация [2;286] от туркумидан бошқа туркумдаги сўзларда ҳам 
ҳосил бўлади. Масалан,