Tilshunoslik nazariyasi

SHeva va lahjalar. Tilning malum hududdagi o

ғ

zaki qo‘llanishidagi xususi-yatlarini o‘zida 

aks ettirgan shakli sheva yoki dialekt (grekcha dialektas - til, nutq, sheva) deb ataladi. Katta sheva 

va dialektlarni lahja deb yuritiladi. Til va sheva o‘rtasidagi tafovut shartli bo‘lib, go‘yo milliy til va 

adabiy  til  o‘rtasidagi  farqqa  o‘xshashdir.  Bu  farqlanish  turli  hududlardagi  bir  tilning  turli 

ko‘rinishidek tuyuladi.  

Til va dialektlarning tafovuti unda so‘zlashuvchilarning madaniyati, psixologiyasi, urf-odati 

va milliy xususiyatlarining o‘zgachaligi bilan izohlanadi. Bir-biriga hududiy yaqin bo‘lgan shevalar 

o‘sha  tilga  o‘xshash  alomatlari  bilan  ajralib  turadi.  Bir-biridan  juda  uzoq  hududda  tarqalgan 

shevalar esa boshqa tilga o‘xshash alomatlarga ega bo‘ladi. Masalan, oltoy tilining janubiy shevalari 

qir

ғ

iz  tiliga  juda  o‘xshash  bo‘lsa,  shimoliy  shevalari  shor  tiliga  yaqinroqdir  [SHaykevich  A.YA., 

Abduazizov  A.A.,  Gurdjieva  E.A.  Vvedenie  v  yazikoznanie.  T.,  1989,  s.192.].  Bir  tilning  turli 

shevalari  avalo  talaffuz  xususiyatlari  bilan  farqlanadi.  Masalan,  Toshkent  shevasida  "keldi"  deb 

talafruz  qilinsa,  xorazm  shevalarida  "galdi",  o‘zbek  tilining  qarluq  shevala-rida  "yomon",  o‘zbek 

tilining  qarluq  shevalarida  "jomon"  deb  talaffuz  qilinadi.  SHevalar  o‘z  lu

ғ

ati,    ya`ni  so‘zlari  bilan 

farq-lanadi.  Masalan,  Buxoro  shevasida  "taxlamoq"  feqli  biror  ishni  bajarmoq  ma`nosida 

qo‘llanadi.  Bu  so‘z  boshqa  o‘zbek  shevalarida  "biror  narsani  ustma-ust  tartibda  qo‘ymoq" 

ma`nosini  beradi.  Tilning  shevalari  o‘z  grammatik  alomatlari  bilan  ham  farqlanadilar.  Ko‘pgina 

o‘zbek  shevalarida  qaratqich  kelishigi  qo‘shimchasining  tushum  kelishigi  qo‘shimchasi  -ni  bilan 

aytiladi.  

Tilning  sheva  va  lahjalarni  o‘rganuvchi  tilshunoslikning  alohida  bo‘limi  dialektologiya 

(lotincha  dialekt - nutq va fan) deb ataladi. Tilning turli hududlardagi tarqalgan sheva va lahjalari 

---

 

 

51

shu xalqning tarixi, urf-odati, madaniyat va san`ati bilan bo

ғ

liqdir. Odatda dialektologiya regional, 

ya`ni hududiy, biror region yoki mahalliy joy bilan bo

ғ

liqdir.  

Dialektologiya  lingvistik  geografiya  bilan  bo

ғ

lanadi.  Turli  shevalardagi  xususiyatlar 

jamlanib  lingvistik  atlaslar  tuziladi.  SHeva  va  lah-jalarning  hududiy  joylanishiga  doir  xaritalar 

tuziladi.  

Endilikda  turli  tillardagi  ayrim  xususiyatlarning  tarqalishiga  doir  xarita  va  atlaslar 

tuzilmoqda. Bunday lingvistik xarita va atlaslarni tuzish maqsadida aniq dastur va anketalar, yaqni 

qanday  masalalar,  so‘z  va  gaplar  kiri-tib,  ularni  tahlil  qilishda  uchraydigan  fonetik,  grammatik  va 

leksik  xususiyatlarga  ahamiyat  beriladi.  Bunday  vazifalarni  bajarish  uchun  maxsus  dialektologik 

ekspeditsiya uyushtiriladi.  

Til  va  uning  shevalaridagi  tarqalgan  turli  xususiyatlaring  dialektologik  xaritada  ko‘rsatilish 

chegarasi  izoglosslar  (lotincha  izo-  o‘zaro,  gloss-til)  deb  yuritiladi.  Bunday  izoglosslami  aniqlash 

shevalar tarixini o‘rganishda  

yordam beradi.  

Lingvistik  geografiya  metodlarini  qo‘llash  natijasida  turli  tiilar  va  shevalardagi 

izoglosslarning tarqalishi aniqlanadi. Jamiyatning turli sinflariga mansub bo‘lgan til xususiyatlarini 

ijtimoiy dialektlarga xos deb hisoblanadi.