Tilshunoslik nazariyasi

4.Til va nitq antinomiyasi: doimiy va o‘zgaruvchan, zamonaviy va tarixiy, logik va psixologik, sotsial va individual va hk.
Til - material, nutq - faoliyatdir. Faoliyatning yetakchi va yordamchi turlari farqlanadi. Etakchi faoliyatning bajarilishi ong ishtirokida, yordamchi faoliyatning bajarilishi ong ishtirokisiz amalga oshiriladi. Nutq paydo bo‘lishining boshlang‘ich nuqtasi ruhiy, yakuniy nuqtasi jismoniydir, chunki u nutq organizimining harakati natijasida paydo bo‘ladi. Ana shu ikki nuqta orasidagi jarayon psixologik tilshunoslikni qiziqtiradigan masaladir. Bu quyidagi modelga to‘g‘ri keladi: mazmun-matn. Biror mazmunni nutq shakliga keltirishda birinchi bosqich xotiradagi so‘z boyligidan zarur so‘zni tanlaydi, ikkinchi bosqich to‘g‘ri sintaktik qurilmani aniqlaydi, uchinchisi - so‘zni kerakli morfologik shakllar bilan jihozlaydi. Niyatning tug‘ilishi nutqqa kirmaydi. Niyat paydo bo‘lgandan keyin inson uni amalga oshirishga harakat qiladi, shu maqsadda mazkur niyatning mazmuni shakllantiriladi, bu jarayon ikki bosqichni ichiga oladi: birinchi bosqichda matnning temasi va bu tema to‘g‘risida nima deyilishi, ya’ni rema aniqlanadi. Nutqning yaratilish modeli quyidagicha bo‘ladi: niyat (motiv) - chuqur semantik bosqich - tashqi semantik bosqich - chuqur sintaktik bosqich - tashqi sintaktik bosqich - chuqur morfologik bosqich - tashqi morfologik bosqich - chuqur tovushlar bosqichi yoki fonologik bosqich va nihoyat fonetik bosqich. Turli eksperimentlar yo‘li bilan zamonaviy psixologik tilshunoslik tavsiya etgan model ana shu.
Fanlarning taraqqiyoti har bir davrning ilg‘or falsafiy fikri, davr uchun etakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog‘liq. XX asr boshlarida ilmiy-falsafiy ta’limotga F. Gegel dialektik usulining keng kirib borishi, Darvin evolyusion ta’limotining, A. Eynshteyn nisbiylik nazariyasining shakllanishi va rivoji tilshunoslikka ham katta ta’sir ko‘rsatdi.
Til va nutq hodisalarini o‘zaro farqlab o‘rganish dastlab arab tilshunosligi (VIII-IX asr) ning til o‘rganish usullarida (1:160-162), keyinchalik V. Gumboldtning tildagi harakat, jarayon, kuch (energeo) va mahsulot (ergon) (2:10-16), A. Shteyntalning tildagi «barqaror mohiyat va harakatdagi kuchlar» (3:5-14), Boduen de Kurtenening «tildagi barqarorlik va o‘zgaruvchanlik» (4:12-16) haqidagi fikrlarida uchratamiz. Lekin til va nutq birliklarining mohiyatini ochish va unga mazmun berilishi F. de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta’limot bilan bog‘liqdir.
Idealistik dialektika metodologiyasiga tayanadigan Sossyur ta’limotini materialistik asosda rivojlantirib, unga dialektik materializmga xos mazmun berishda A.I.Smirnitskiy, V.Z.Panfilov, A.S.Melnichuk, V. M Solnsevlarning xizmati katta.
Tilning turli qirralarini uzviy tarzda birlashtirib, uni yaxlit bir butunlik, bir sistema sifatida o‘rganuvchi tilshunoslik asrimizning 20-yillarida shakllandi. F. de Sossyur asos solgan sistem tilshunoslik nomi bilan mashhur bo‘ldi. Dialektik usul bilan qurollangan sistem tilshunoslikning asosini til va nutq oppozitsiyasi tashkil etadi.
Sistem tilshunoslikdagi til va nutq oppozitsiyasidan kelib chiqib, nutq faoliyati quyidagi uch tarkibiy qismdan iborat, deb ko‘rsatiladi: 1) til; 2) so‘zlash qobiliyati (tildan foydalanish malakasi va ko‘nikmasi); 3) nutq (5:12).
Ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan tayyor holga keltirilib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy, ya’ni qabul qilinishi va qo‘llanishi majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash uchun xizmat etadigan birliklar va bu birliklarning o‘zaro birikishini belgilovchi qonun-qoidalar yig‘indisi til deb ataladi.
Til inson ongidagi psixofizik hodisa bo‘lib, o‘ziga umumiylik, mohiyat, imkoniyat kabi sifatlarni mujassamlashtirgan. U o‘zining bu sifatlarini aniq shakllarda-xususiy hodisa va voqeliklar sifatida, rang-barang miqdoriy ko‘rinishlarda gavdalantiradi. Shu jihatdan til va nutqning o‘ziga xos nisbiy mustaqil birliklari mavjud: fonema, morfema, leksema, konstruksiya til birliklari hisoblansa; tovush, fon, bo‘g‘in, affiks, morf, so‘z, so‘z shakli, so‘z birikmasi, gap, matn nutq birliklari sanaladi.
Til birliklari hamisha ikki (tashqi va ichki) tomonning bir butunligidan iboratdir. Tashqi tomonda uning moddiy jihati namoyon bo‘ladi. Masalan, fonemalarning talaffuz xususiyatlari, morfemalardagi fonemalar tizimi kabi. Ichki tomonda til birligining vazifasi, ma’nosi va qiymati namoyon bo‘ladi. Masalan, fonemalarning ma’no farqlashi, morfemalarning mazmuni va vazifasi.
Ma’lum bir jamiyatga mansub shaxsning shu jamiyatga mansub tildan ogohligi, uning imkoniyatlaridan foydalana olish ko‘nikmasi va darajasi so‘zlash qobiliyati hisoblanadi.
Tilning til qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish (kommunikatsiya) maqsadi uchun qo‘llanishi, ishga solinishi nutq deb ataladi.
Til - til qobiliyati-nutq zanjirida faqat nutqqina tashqi shaklda namoyon bo‘ladi va bizning sezgilarimiz tomonidan qayd etiladi. Til yashirin ichki ideal hodisa sifatida anglashiladi.
F. de Sossyur til va nutq munosabatini shatranj o‘yini qoidalari misolida izohlab bergan. Til va shatranj birliklari orasida umumiy o‘xshashliklar mavjud.
Til bilan nutqning o‘zaro munosabatini yaxshi anglamoq uchun tilning qanday qurilma ekanligini yaxshi anglamoq lozim.
Til birliklari tashkil etuvchilik prinsipi asosida o‘zaro bog‘langandir. SHu jihatdan til birliklarini ikki guruhga ajratish mumkin: a) tashkil etuvchi: bunga eng kichik til birliklari kiradi; b) hosila: bunga til birliklaridan vujudga keluvchi natija kiradi.
O‘zaro birikib, o‘zidan yirik tuzilishdagi bir butunlikni hosil etuvchi birliklar tashkil etuvchilar deyiladi. Masalan, AVSD kvadrat o‘ziga xos katta bir hosila butunlik bo‘lib, u quyidagi tashkil etuvchilardan iborat:
1) AV, AD, VS, SD to‘g‘ri chiziqlar;
2) AV va SD, VS va AD to‘g‘ri chiziqlarining o‘zaro tengligi va paralelligi;
3) AV va AD, VS va SD to‘g‘ri chiziqlarining o‘zaro tengligi va perpendikulyarligi;
4) Shu chiziqlar asosida vujudga kelgan to‘rtta 90⁰ li burchak.
Tashkil etuvchilar bilan ular tomonidan yangi tashkil etilgan butunlik orasida ierarxik (pog‘onali) butun bilan bo‘lak bog‘lanishi mavjud. AVSD kvadrati tashkil etuvchilari ro‘yxatidagi kabi ierarxik munosabat til birliklarining sathma-sath qatlamlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, o‘zbek tilidagi fonemalar ma’lum bir butunlik – fonologik sathni tashkil etadi. Bu sath esa, unli va undoshlardan iborat ikki qismdan tuzilgan. Unlilar tizimi lablangan va lablanmagan unlilardan iborat.
Tilshunoslikda bo‘linmas, eng kichik deb tushuniladigan fonema va morfema yana ham kichikroq tashkil etuvchilarga ajratiladi. Fonemada farqlovchi belgilar, morfemada mazmun rejasi (semema) va ifoda rejasi (nomema, semema) farqlanadi. Sememada semalar ajratiladi.
Eng kichik til birligi hisoblangan fonemalar inson nutq a’zolari yordamida hosil qilingan tovush tiplarining andozalari bo‘lib, ular psixik-akustik obrazlar qatori sifatida bizning xotiramizda saqlanadi. So‘zlovchi psixik-akustik obrazlar asosida nutq a’zolarini harakatga keltirib, fonemalarning nutqiy ko‘rinishlari hosil bo‘ladi. Masalan, a fonemasi turli talaffuzi natijasida mazmun o‘zgaradi: ota-ata, ona-ana, qora-qara kabilar.
Tilning eng kichik birliklari – fonemalar asosida vujudga kelgan leksema va morfemada ham ushbu holatni kuzatish mumkin.
Tilda fonema, morfema, leksema va qurilma kabi tashkil etuvchi birliklar mavjud bo‘lib, ulardan har biri o‘ziga xos qator belgilarga egadir.
Til bilan nutq bir-birini shartlaydigan, biri ikkinchisini vujudga keltiradigan, birisiz ikkinchisi to‘g‘risida gapirib bo‘lmaydigan voqelikdir.
Til qobiliyati shaxsning aqliy faoliyat turi bo‘lib, u til o‘rganish va til qo‘llash komponentlaridan iborat. Kishi til o‘rganishda nutq-til, til qo‘llashda esa til-nutq tizmasi bilan ish ko‘radi.
F. de Sossyur qarashlarida ba’zi noto‘g‘ri jihatlar mavjud. U til va nutqning farqli tomonini bersa-da, tilni ijtimoiy hodisa, nutqni shaxsiy hodisa sanab bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Tilda betayin belgilar hukmronlik qiladi deb, belgilardagi psixologik holatdan tashqari bo‘lgan hodisalarni inkor etadi. Belgilar psixik xarakterda, deydi. Tilni sinxronik va diaxronik aspektda o‘rganish bir-biriga bog‘liqdir. Lekin F. de Sossyur ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi.
Umuman, F. de Sossyur sotsiologizmni tarixiylikka qarshi qo‘yib, tilshunoslikni psixologizmga bog‘laydi.