Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 

piktografik yozuv

 

deb 

---

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 38  

ataladi. Piktografik belgilari tildagi tovushlarni ifodalamay, balki kichik bir 

voqeani yoki tushunchani yaxlit holda bildiradi. Shuning uchun biror tushuncha 

yoki voqeani tasvirlagan piktografik yozuv alohida so‘zlarga bo‘linmaydi. 

Yozuvning keyingi taraqqiyoti bosqinchilariga piktografik yozuvdan 

foydalanuvchi xalqlar jamiyat tarixi taraqqiyoti jararoyonida tadrijiy holda bu 

yozuvdan ayrim so‘zlarni bildiradigan belgilarni qo‘llashda o‘ta boshlaganlar. Bu 

bosqichda ham alohida so‘zni bildiruvchi ayrim rasmlar o‘zi ifodalagan buyum 

va narsaning shaklidan unchalik farq qilmagan. Keyinchalik uzoq zamonlar o‘tib 

borar ekan, tez yozish ehtiyoji tug‘ilgan va shunga muvofiq yozuv qurollari: 

bigiz, bambuk, qog‘oz, qora siyoh vujudga kelib, ulardan foydalanish natijasida 

ayrim rasmlarning o‘zlari ifodalagan narsaga, buyumning shakliga o‘xshashligi 

asta-sekin yo‘qola borgan. Bu hol esa yozuvda qulayliklar tug‘dirgan 

va  piktografik yozuvning  ayrim so‘zlarni bildiradigan alohida belgilarga 

aylangan shakli – iyerografik yozuv shakllangan. Iyerografik yozuv eng avval 

Xitoy bilan Misrda paydo bo‘lgan. Bu yozuv alifbe yozuvining yaratilishi uchun 

zamin tayyorlab berdi. 

                        Yozuv taraqqiyotida bo‘g‘inli yozuv ham qo‘llanilgan bo‘lib, bu 

yozuvda bir bo‘g‘inni, butun bir so‘zni va bir tovushni ifodalaydigan belgilar 

qo‘llanilgan. Bo‘g‘inli yozuvning eng yaxshi namunalaridan biri qadimgi hind 

yozuvi bo‘lgan devonagaridir. Bog‘inli yozuv iyeroglif yozuvga qaraganda ancha 

qulay yozuvdir. 

Dastlabki alifbeli yozuv Nil daryosi vodiysiga bostirib kelgan giksoslar 

tomonidan yaratilgan. Giksoslar misrliklarning atoqli ismlarini yozishdagi 

tajribasidan foydalanganlar: ular misrliklarning iyeroglif yozuvlaridan 

yigirmatasini olib, shular orqali o‘z tilining unli va undosh tovushlarni 

ifodalaydigan alifbeni yaratganlar. Alifbe so‘zini eng avval giksoslar qo‘llashgan 

bo‘lib, hokiz degan ma’noni bildirgan, a tovushini ifodalovchi belgi dastlab 

hokizning boshiga o‘xshagan. 

Be  

aslida giksoscha 

bet 

bo‘lib, 

uy

 degan ma’noni 

ifoda etgan. Ana shu ikki so‘zdan alifbe

 

so‘zi paydo bo‘lgan. Eramizdan  bir 

yarim ming yil ilgari giksoslar alifbesini fnikiyaliklar birmuncha o‘zgartirib, o‘z 

tillarining tovushlariga moslashtirib olishgan. Finikiyaliklarning o‘sha vaqtda 

O‘rta dengiz bo‘yidagi mamlakatlar bilan bo‘lgan savdo-sotiq ishlari ancha 

taraqqiy etgan edi. Shuning uchun ham finikiyaliklarning yozuvi boshqa xalqlar 

orasida tez tarqalib ketgan. O‘sha davrda ko‘p mamlakatlar finikiyaliklar 

yozuvidan foydalanib, o‘z yozuvlarini yaratgan. 

Shunday qilb, dunyodagi ko‘p tillarning tovushlarini ifodalovchi alifbe, ya’ni 

fonetik yozuvlar shu finikiyaliklarning yozuvi asosida vujudga kelgan. 

---