Tilshunoslik kafedrasi aslonova risolatning zamon deyksisi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

51 
XULOSA 
Muloqot jarayonida, u og’zaki yoki yozma bo’lishidan qat’iy nazar, inson, 
shaxslararo munosabatni ta’minlash vazifasini bajaradi. Muloqot – murakkab 
ko’rinishdagi nutqiy tafakkur faoliyatidir. Deyksisning kategorial belgilari va ifoda 
vositalarini qiyosiy-tipologik tilshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq qilish niyatini 
ko’zlagan hamyurtimiz professor Sotiboldi Rahimov qariyb 20 yil oldin ushbu 
hodisaning til tizimining qaysi sathiga oidligini aniqlash muammosini muhokamaga 
qo’ygan. Bu muammo ustida bosh qotirgan olim til tizimi bilan bir qatordaa til 
birliklarining qo’llanish tizimi ham mavjudligini qayd etadi, bu tizim til birliklarining 
nutq tarkibiga kirishi va uning tuzilishida ishtirok etishini ta’minlovchi qoidalar 
majmuasidan iborar. Deyksis aynan shunday til birliklari qo’llanishi tizimining bir qismi 
bo’lib, matnning mazmuniy yaxlitligini ta’minlovchi vositadir. Deyksis vositasida matn 
mazmuni zamon va makon mo’ljallariga ega bo’ladi, uning modallik xususiyatlari 
shakllanadi. Haqiqatdan ham, deyksis iboralarining barcha vazifaviy xususiyatlari 
muloqot matnida namoyon bo’ladi hamda u matn mazmunini tarkib toptiruvchi eng 
muhim vositadir. Bir vaqtlar Arastu “U o’tiribdi” kalimasi mantiq jihatidan har qanday 
holatda yagona hukm (fikr) bo’lib qolishini, ammo “vaziyat o’zgarishiga nisbatan ba’zan 
rost yoki yolg’on bo’lishi “mumkinligini” qayd etib o’tgan edi. Bildirilayotgan hukmning 
haqiqat yoki yolg’onlik qiymatini belgilash uchun nutqiy faoliyatning zamon va makon 
ko’rsatkichlariga tayanish lozimligi boshqa mantiqshunoslar tomonidan ham e’tirof 
etilgan. Bulardan ko’rinadiki, deyksis turlari ichida zamon deyksisning ahamiyati katta 
va u turli yangidan-yangi ma’no qirralarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Shuningdek u 
doimo makon bilan birgalikda qo’llaniladi. Yunon faylasufi Demokrit “hech bir narsa 
sababsiz paydo bo’lmaydi, aksincha, hamma narsa ehtiyojga nisbatan paydo bo’ladi va 
biror bir asosga ega bo’ladi” degan so’zlari, bizning tadqiqot mavzuyimiz - “Zamon 
deyksisi”ni ajratish va uni o’rganish jarayonida ham haqiqat ekanligi yaqqol ko’rinadi.