Tilning leksik qatlamlari va Bilingvizm

TILNING LEKSIK QATLAMLARI va Bilingvizm

O‘zbek xalqi, ma’lumki, eng qadimgi turkiy urug‘ va qabilalardan o‘sib chiqqan, demak, uning tili ham shu urug‘ va qabilalar tili negizida 47 rivoj topgan. Markaziy Osiyodagi turli tarixiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, xususan, arablar, mo‘g‘ullar va ruslar istilosi, qardosh qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik xalqlari bilan qo‘shnichilik munosabatlari ham o‘zbek tili taraqqiyotiga jiddiy ta’sir o‘tkazgan, bunda, ayniqsa, turkiy-arab, o‘zbek- arab, o‘zbek-tojik, o‘zbek-qozoq, o‘zbek-qirg‘iz va o‘zbek-turkman bilingvizmi kabi omillarning roli katta bo‘lgan. Ana shu tarixiy jarayonlar nuqtayi nazaridan qaralganda, hozirgi o‘zbek tilining lug‘at boyligida ikkita yirik qatlam — o‘z va o‘zlashgan qatlamlar borligi ma’lum bo‘Iadi. O‘z qatlam — o‘zbek tili leksikasining umumturkiy so‘zlar va sof o‘zbek so‘zlaridan iborat qismlari. Umumturkiy so‘zlar o‘zbek tili leksikasining eng qadimgi lug‘aviy birliklari – so‘zlaridirdir. Ularning aksariyati hozirgi qozoq, qirg‘iz, turkman, ozarbayjon tillarida ham saqlangan. Qiyos qiling: bosh (o‘zb.) — bas (qoz., qoraq.) - bash (qirg‘., turkm.); til (o‘zb., qoz., qirg‘.) — dil (turkm., ozarb., gagauz.); tog‘ (o‘zb.) — too (qirg‘.) — tav, tau (qoraq., qoz.) — dag‘ (turkm., ozarb.) kabi. Sof o‘zbek so‘zlari — o‘zbek tilining o‘zida yasalgan so‘zlar - leksemalar. Ular o‘z qatlamning ikkinchi (nisbatan yangi) qismini tashkil qiladi. Bunday yasalishning quyidagi turlari bor: semantik usul - ma’no taraqqiyoti mahsuli sifatida yangi so‘zlarning yuzaga kelishi: ko‘k («rang») — ko‘k («osmon»), yetti («son») — yetti («ma’raka nomi»), yupqa (sifat) - yupqa (ot: «ovqatning bir turi») kabi; affiksatsiya usuli- Bunda o‘zak va affikslar turli til materiallari bo‘lishi mumkin, ammo ularning qo‘shilishi o‘zbek tili tarkibida yuz beradi, o‘zbek tilining so‘z yasash qoliplariga asoslanadi, shu sababli bunday yasama so‘zlar o‘zbek tilining o‘z qatlami birligi sanaladi. Masalan: bosh (umumturkiy)+ «-la» (o‘zb.) — boshla (o‘zb.), temir (umumturkiy) + «-chilik» (o‘zb.) — temirchilik (o‘zb.) Jang (f-t.) + «-chi» (o‘zb.) —jangchi (o‘zb.), madaniyat (ar.) + «- li» (o‘zb.) — madaniyatli (o‘zb.), obuna (r-b.) + «~chi» (o‘zb.) — obunachi (o‘zb.), axta (mo‘g‘.) + «-chi» (o‘zb.) — axtachi (o‘zb.), «be-» (f-t.) + bosh (umumturkiy) — bebosh (o‘zb.) + «-lik» (o‘zb.) — beboshlik (o‘zb.), bil (umumturkiy) + «-im» (o‘zb.) — bilim (o‘zb.) + «-don» (f-t.) — bilimdon (o‘zb.) kabi. Sof o‘zbek so‘zlarining yasovchi asosi arabcha yoki ruscha-baynalmilal bo‘lganda, yasalmaning o‘zagi yoki asosida ikki unli yonma-yon kelishi, so‘z boshida ikki-uch undosh qatorlashishi mumkin: maorifchi, matbaachi, doirachi, saodatli, manfaatli, dramnavislik, drenajlanmoq, plakatbop, planbozlik. O‘zlashgan qatlam — o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan leksemalardan iborat qismi. Masalan: maktab, oila (ar.), daraxt, gul (f-t.), axta, bahodir (mo‘g‘.), afandi (turk.), ravshan (sug‘d.), traktor, avtobus (r-b.) va b.lar. Bu qismda arab, tojik-fors va rus tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Bunday so‘zlarning o‘zlashtirishi VIII asrdan boshlanib, IX—X asrlarda ancha faollashgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirilishiga olib kelgan omillar ichida quyidagilar muhirn rol o‘ynagan: a) arablar istilosi; b) islom dinining keng tarqalishi; d) arab yozuvining qo‘llana boshlanganligi; e) madrasalarda arab tilining o‘qitilishi; turkiy-arab ikki tilliligining (bilingvizmning) tarkib topganligi; g) olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi va b.lar. Hozirgi o‘zbek tili leksikasida arab tilidan o‘zlashtirilgan leksemalarning ko‘pchiligi ot, sifat va ravish turkumlariga mansubdir: otlar — adabiyot, axborot, avlod, ayol, maktab, maorif ma’naviyat, odam, haqiqat, intizom va b.lar; sifatlar — adabiy, aziz, azim, ayyor, aqliy, badiiy va b.lar; ravishlar — avval, ba’zan kabi. Bulardan tashqari, bog‘lovchilar (balki, ammo, lekin, va, vaholonki), undovlar (ajabo, barakalla, salom, xayr), modal so‘zlar (albatta, ehtimol, avvalo), yuklamalar (faqat), ko‘makchilar (binoan) ham o‘zlashtirilgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirilishi o‘tmishda faol bo‘lgan, hozir esa bu jarayon deyarli to‘xtagan. Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarga misol: matbaa, mutolaa, saodat, oila, doir, e’lon, me’mor, ta’lim, e’tibor, san’at,adabiyot, san’at, tabiiy,ilm, muallim, olim, ftkr, tafakkur. Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Bunday so‘zlarning o‘zbek tiliga o‘zlashtirilishida quyidagi omillarning alohida roli bor: a) o‘zbek va tojik xalqlarining qadimdan bir (yoki qo‘shni) territoriyada, bir xil ijtimoiy tuzum, iqtisodiy va madaniy-ma’naviy muhitda yashab kelayotganligi; b) o‘zbek-tojik va tojik-o‘zbek ikki tilliligining (bilingvizmi- ning) keng tarqalganligi; d) tojik va fors tillarida ijod qilish an’analarining uzoq yillar davom etganligi; e) Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligida tojik tilining alohida mavqega ega bo‘lganligi; f) adabiyot, san’at, madaniyat, urf-odatdagi mushtaraklik va b.lar. Hozirgi o‘zbek tilida tojik-fors tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar (sartarosh, bazm, barg, baxt, daraxt, daraxtzor, hunar, hunarmand), sifatlar (badjahl, batand, baravar,baxtiyor, ozoda, toza), ravishlar ( do‘stona, tez, bazo‘r, astoydil), bogiovchilar (chunki, yoki, agar, garchi, ham), undovlar (balli, dod), yuklamalar (xo‘sh), modal so‘zlar (chunonchi, binobarin) uchraydi. Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarga misol: g‘isht, go‘sht, daraxt, do‘st, farzand,nobud, bahor, obodon, peshona kabi. Tojik-fors tillaridan o‘zbek tiliga bir qator prefiks va suffikslar ham o‘zlashgan: prefikslar — «be-», «ba-», «no-», «ham-», «bar-», «kam-», «xush-»; suffikslar «-kor», «-zor», «-xo‘r», »-parvar», «-kash», «-bop», «-boz», «-do‘z», «-namo», «-paz», «-furush» va b.lar. Masalan: badavlat, beayov, bebosh, beboshlik, nosog‘, noto‘g‘ri, hamkurs, hamyurt, barkamol, kamsuv, kamsuvlik, kamsuqum, kamsuqumlik, xushbichim, xushyoqmas, o‘rikzor, olmazor, bug‘doyzor, bug‘doykor, tekinxo‘r, adolatparvar, chizmakash, somsapaz, yubkabop, kastumbop, gruppaboz kabi. Bulardan tashqari, tojik tilidan o‘zlashgan xona, noma so‘zlari o‘zbek tilida affiksoid vazifasida qo‘llanib, oynoma, ishxona, bosmaxona kabi so‘zlarning yasalishida ishtirok etgan. Ruscha-baynalmilal so‘zIar — o‘zbek tiliga rus tilidan va u orqali Yevropa tillaridan o‘zlashtirilgan leksemalar: gazeta, jurnal, avtobus, trolleybus, teatr, roman, sujet, geometriya, fizika, matematika, traktor, kombayn, raketa, avtomat, armiya va b.lar. Rus tilidan so‘z o‘zlashtirilishiga ko‘proq quyidagi omillar sabab bo‘lgan: Chor Rossiyasining o‘lkani bosib olishi; b) sho‘rolar davrida rus tilining millatlararo til mavqeyiga ega bo‘lishi, bu mavqening yildan-yilga mustahkamlanib borishi; d) o‘zbek-rus ikki tilliligining tarkib topishi; matbuot, radio, televideniyeda rus tiliga keng o‘rin berilishi; d) maktab- maorif tizimida, oliy o‘quv yurtlarida rus tilining maxsus o‘qitilishi; f) ilm-fan terminologiyasining shakllantirilishida ruscha-baynalmilal atamalarga ko‘proq tayanish; g) ma’muriy-idoraviy ish qog‘ozlarining asosan rus tilida yozilishi va b.lar. Rus tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar: kilogramm, litr, millimetr, santimetr, kilometr, sekund, tonna,zavod, fabrika, sex, stanok, teorema, kvadrat,sport, gazeta, transport, mashina, avtomobil, avtobus, poyezd, teatr, spektakl, rejissor, opera, drama,(radio, televizor, lampa, artilleriya, avtomat, tank, raketa, professor, standart, drama,indeks,feodal va medal. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, yangi ijtimoiy-siyosiy tuzum taqozosi bilan hamda iqtisoddagi va ta’limdagi islohotlar tufayli o‘zbek tili leksikasida yangi ruscha- baynalmilal o‘zlashmalar paydo bo‘ldi: investitsiya, marketing, minimarket, supermarket, test, reyting, litsey, kollej va boshqalar shular jumlasidandir.

BILINGVIZM

19-asrning oxiriga kelib, ikki til biluvchi va diglossia sinonimga ega bo'lgan. Diglossia "diglossia" deb tarjima qilingan yunon tilidagi "dinselizm" deb tarjima qilingan. Ikkala o'rtadagi farqning dastlabki bosma misoli, nemis olimi Karl Krumbacherning "Das Problem der Modernen Griechen Schriftsprache" (1902) kitobida keltirilgan. Keyinchalik, u 1930-yilgi maqolada William Marçais tomonidan aniqlangan, u erda diglossia-ni tilning yozma, rasmiy versiyasi va og'zaki va norasmiy versiyasi o'rtasida "muxolifat" (tarjimonlik) deb belgilagan. Ijtimoiy tilshunoslik sohasi bu farqni ilgari surdi, shuning uchun men ikki tushunchaning asosiy farqlarini ta'kidlayman.

Bilingualizm ikki tilda erkin gapirish qobiliyatiga ishora qiladi. Bilingualizmga e'tibor berish kerak bo'lgan narsa - bu shaxsiy tajriba, ya'ni ikki tilli oilada yoki jamiyatda ikki tilli ekanligiga kafolat bermaydi. Xuddi shunday, monolizual oilada yoki jamiyatda tug'ilish insonning boshqa tilni o'rganishiga va ikkilamchi bo'lishiga to'sqinlik qilmaydi. Bundan tashqari, yana bir javobda aytilganidek, ikki tilli shaxs tomonidan aytilgan ikki til bir-biriga hech qanday aloqasi yo'q. Ular turli til oilalaridan bo'lishi mumkin va turli xil alifbolarga ega bo'lishi mumkin.

Diglossia, boshqa tomondan, jamoa tajribasi bilan ta'riflanadi. Biror kishi buni boshdan kechirolmaydi. Diglossia, jamiyatning har bir a'zosi tomonidan turli xil vaziyatlarda ikki xil til yoki lahjani ishlatiladigan jamoaga ishora qiladi. Ushbu tillardan biri / dialektlar rasmiy va birinchisi norasmiydir. Oliy til sifatida ham tanilgan rasmiy, yozuvchilar tomonidan yozma va faqat eng rasmiy nutqiy holatlarda ishlatiladi. Norasmiy, shuningdek, past til deb nomlanuvchi, eng ko'p ishlatiladigan til bo'lib, faqat norasmiy muloqot qilish uchun mo'ljallangan yozma shaklda qo'llaniladi. Shunday qilib, diglossia faqatgina bir jamoa tomonidan tajriba bo'lishi mumkin, chunki agar ikki til / dialekt o'rtasida almashinuvni amalga oshiradigan shaxs tushunmasa.

Diglossia odatda bir xil tilning ikki lehçesi jihatidan ikki xil tilga nisbatan ko'proq tajribaga ega. Misol uchun, og'zaki va adabiy nemis. Hatto ba'zi ingliz tilida so'zlashadigan jamoalar ingliz tilini boshqa tillar bilan ifodalab, rasman yoki yozma ravishda gaplashganda va nutq so'zlashganda diglossia bilan tanishadilar. Ikkita til uchun diglossia tajribasi mavjud bo'lsa ham, ikki til juda yaqindan bog'liq va odatda bir xil alfavitdan foydalaniladi.

Ikkita bilingualizm va diglossia kod almashtirishni talab qiladi: atrof muhitni hukm qilish va qaysi til / lehçelin muvofiqligini aniqlash qobiliyati. Bu rasmiy va norasmiy suhbatni hal qilishda har qanday tilning spikeri allaqachon bajaradigan narsadir. Bilingualizm butun jamiyat tomonidan boshdan kechirilganda, bu jamiyatda yashovchi har bir kishi kabi, bu diglossia ekanligini ta'kidlash mumkin. Misol uchun, Amerikadagi ko'plab ispan jamoalari ispan va ingliz tillarida gapirishadi va ingliz tilini rasmiy ravishda ishlatishadi va norasmiy ispan tillarida - bu an'anaviy diglossiaga juda o'xshashdir. Shunday qilib, ba'zi hollarda ikki tilli (bir butun jamoaga nisbatan) va diglossia bir-birining o'rnini egallaydi. Biroq, ko'p hollarda, bir kishi ikki tilli bo'ladi, bir jamoa diglossia yashashi mumkin.

Bilingualizm ikki xil tilda gapirish (va o'ylash) qobiliyatidir. Ushbu tillarda umumiylik yo'q va turli xil ildizlarga ega bo'lishi mumkin. Ikkala til ham rasmiy, ham norasmiy sharoitlarda qo'llanilishi mumkin.

Diglossia bir tilda (bir xil jamiyatda) mavjud - ehtimol, lahjalarda yoki 2 ta yaqin tilda, masalan. Ushbu tilning ancha noan'anaviy, zamonaviy, kundalik versiyasidan farqli o'laroq, maxsus rasmiy vaziyatlarda (oliy ta'lim, she'riyat, din va boshqalar) ishlatiladigan tilning eski shakli. Shunday qilib, kundalik suhbatlar yanada rasmiy vaziyatlarda (yoki juda aniq maqsadlar uchun) ishlatiladigan "yuqori" tildan farq qiladi.

Shunday qilib, siz bilingual bo'lsangiz, diglossia (nazariy) bu ikki tilda ham bo'lishi mumkin (har ikkala til ham ikkita turga ega bo'lishi mumkin - bitta "past" va bitta "yuqori"). Texnik darajada "yuqori" versiya lingvistik darajada boshqa til sifatida ko'rilishi uchun etarlicha farq qilishi mumkin, lekin bilingualizmga ishora qilganda, odatda, ma'ruzachilar ikki xil tilda erkin gapirishlari kerak, ya'ni norasmiy rasmiy

Diglossia

Diglossia - ayrim mamlakatlarda mavjud bo'lgan maxsus holat. Bu tilning ikkita xil navi - "kam" turli, mahalliy sharoitda va kundalik ishlar uchun ishlatiladi va maktabda o'rganilgan va muhim masalalarda ishlatiladigan "yuqori" yoki maxsus xilma-xillikni o'z ichiga oladi. (Yule, 2014) Masalan, arab tilida so'zlashadigan mamlakatlarda juda ko'p turli xil deb hisoblangan Klassik Arab tillari diniy bahslarda yoki rasmiy tadbirlarda ishlatilsa, Misr yoki Livan tili arab tilining mahalliy versiyasidir. Kam versiyani "mahalliy" deb ham atash mumkin.

Ikki til biluvchi

Ko'pgina mamlakatlarda ikkita aniq va turli tillar ishlatiladi. Misol uchun, Kanada rasmiy til sifatida ikki tilda - frantsuz va ingliz tillarida rasmiy til sifatida.

Birgalikda, ikkiliklik insonning turli tillarida gapiradigan ota-onasining natijasi bo'lishi mumkin. Misol uchun, frantsuz onasi va ingliz otasi bo'lgan bola ikki tilda gaplashishi mumkin. Ikkita til bilimi bilan shug'ullanadigan bir til, oxir-oqibatda dominant bo'lishga, boshqasi esa pastki rolga ega bo'ladi. Biroq Devid Kristalning "Tilshunoslik va fonetika lug'ati" ga ko'ra, "muvozanatli bilingual, har ikki tilning buyrug'i bir xil bo'lgan kishidir." Individual ikkiliklik, shuningdek, ozchilik guruhining a'zosi bo'lishining natijasi bo'lishi mumkin, bir tilda gapiradigan tillararo jamoalarning bir qismi bo'lib, tilni o'rganishning yanada keng tarqalgan bir qismiga aylanish uchun boshqa tilni o'rganish. (Yule, 2014) Misol uchun, AQShdagi Lotin Amerikasi aholisi ispan tilida ispan tilida va ingliz tilida ish joylarida gapirishlari mumkin.