Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги



Download 8,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet363/398
Sana02.06.2023
Hajmi8,89 Mb.
#948061
1   ...   359   360   361   362   363   364   365   366   ...   398
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
316 
B1+ darajadagi leksika: o‘zbek tili leksikasining rivojlanishi, boyish manbalarini tushuntira oladi” 
[DTS, 2021: 40] 
Faqatgina shu izohga tayanib tilning darajalangan leksik asosini yaratish mumkin emas, albatta. 
Shuning uchun II darajani tasniflovchi leksik birliklarni DTS asosidagi 10-11-sinf ona tili darsliklarida 
taqdim etilgan leksemalar va matnlarni tahlil qilish bilan tadqiqotning amaliyotiga qadam qo‘yish 
mumkin. Bu tahlil natijalari tilni darajalashda faqatgina ikki manba – 10-11-sinf ona tili darsliklari 
miqyosida chegaralanadi. Bir so‘zning butun ma’no noziklarini izlab topish uchun esa bir yoki ikki 
manba emas, butun xalq tomonidan qay shaklda - og‘zaki va yozma; qachon – til taraqqiyotining qaysi 
davrlarida; qaysi hududda – dialektologik variantlar asosida; qay vaziyatda – pragmatik xususiyatlari 
bilan; qaysi uslublarda va kim tomonidan – gender jihatlari hamda etnosotsiolingvistik jihatlarini 
e’tiborga olib yondashish tadqiqotning amaliyoti uchun biror tavsiya berolishiga zamin yaratadi. Biroq 
o‘zbek tilining yuqorida sanab o‘tilgan jihatlarini o‘zida qamrab oladigan zamonaviy tizim – Milliy til 
korpusining yo‘qligi tilni mukammal darajalashga to‘sqinlik qiladi. Chunki tillarni o‘qitish va baholash 
vazifasini bajaruvchi jahon miqyosidagi darajalash tizimlari faqatgina Milliy korpusi mavjud tillardagina 
o‘zini oqlagan.
O‘z ona tili yoki o‘zbek tilini ikkinchi til sifatida o‘rganuvchilar, ayniqsa, o‘qish ko‘nikmasini 
shakllantirish maqsadida leksik birliklarning uslubiy ma’nolarini, ko‘p ma’noliligini - ma’no noziklarini 
turli matnlar orqali o‘rganishadi. Tabiiyki, o‘z-o‘zidan o‘rganilayotgan so‘z qatnashgan matnlar o‘zbek 
tilida tarqoq holda bo‘lib, ularni izlab topish alohida vaqt va mehnat talab etadi. Bu masalaning yagona 
yechimi esa til korpusining shakllanishiga bog‘liq. Bugungi kun talabidan kelib chiqib, ham online, ham 
offline korpusning veb tizimlarini yaratish maqsadga muvofiq. Milliy korpusni yaratish murakkab jarayon 
bo‘lib, buni birdaniga shakllantirish qiyin masala. Shu sababli tilda mavjud matnlarni uslublarga ko‘ra 
ajratib, bosqichma-bosqich ravishda ish ko‘rish vaziyatni osonlashtiradi. Jumladan, ingliz tili korpusini 
yaratishda ishlatilgan Source Finder usuli onlayn gazeta va jurnallarning matnlarini manba sifatida yuklab 
olish va ularni qayta ishlagan holda korpus uchun matn yig‘ish bilan xarakterlangan [Passonneau va b., 
2002: 366]. Ammo bu korpusdagi matnlarni muayyan vaqtda yangilab turish imkonini bermagan. 
Shundan so‘ng til o‘rganuvchilar uchun soddalashtirilgan ishonchli matnlardan tashkil topgan Weekly 
Reader, Simple English Vikipediya va BBC Bitesize korpuslari yaratilgan, Jahon tajribalariga tayangan 
holda milliy korpusni kichik korpuslarni yaratishdan, matnlarni esa sodda va murakkabligiga ko‘ra 
darajalashdan boshlash maqsadga muvofiq. Masalan, hozirgi o‘zbek adabiy tilining birinchi darajadagi til 
o‘rganuvchilari uchun A - birinchi daraja leksikasini o‘zida jamlagan sodda matnli korpuslar, ikkinchi 
darajadagi til sohiblari uchun B – ikkinchi daraja leksikasidan iborat o‘rtacha qiyinlikdagi matnli 
korpuslar, uchinchi darajadagilar uchun esa C – uchinchi daraja leksikasi mavjud murakkab matnli 
korpuslar o‘zbek tilini o‘qitish va darajalab baholash maqsadga muvofiq. Xuddi shunday matnlarni 
darajalab yaratilgan korpuslardan biri – SW4ALL korpusi bo‘lib, u Aligned Vikipediya deb ataladi. 
Bunda bir til emas, bir nechta tillar tarmog‘ining matnlari katta hajmdagi ensiklopedik manbani tashkil 
etadi. Bu korpusning ingliz tilida ikki versiyasi (Coster va Cauchak versiyasi, 2011) mavjud. Korpusga 
kiritilgan matnlar soddalashtirilgan bo‘lib, mutaxassislar tomonidan tanlab olingan matnlardan tashqari, 
bir leksik birlikni o‘rganayotgan o‘quvchilar tomonidan misol tariqasida yozilgan yozma matn 
namunalarini ham qamrab oladi. Ushbu korpus CEFR asosida til o‘rganuvchi 137 millatning 83 mingdan 
ortiq vakillari tomonidan 582 mingta so‘zning turli yozma matnlardagi misollari asosida yaratilgan. 
Ushbu jarayon natijasida jami 40946 ta matn korpusi shakllangan bo‘lib, shularning 9000 tasi A1, A2, 
B1, B2 darajalari uchun, 4466 tasi esa C darajadagilar uchun foydalanishga yaroqli deb topilgan. Mavzuiy 
maydonlariga qarab bir-birini taqozo etuvchi so‘z va iboralar saralanib-saralanib, jami 10 mingdan ortiq 
matnni o‘z ichiga oluvchi SW4ALL korpusi shakllandi [RodrigoWilkens va b., 2018: 368]. 
Korpus haqidagi fikrlarni umumlashtirib, kompyuter va korpus lingvistikasining 
mutaxassislaridan biri N.Aburahmonovaning “Umuman olganda, korpus tildan foydalanishda uning 
statistik analizi, tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) dasturiy ta’minoti, leksik resurslarni yaratish, til 
o‘qitishda yoki o‘rganish kabi maqsadlarda qo‘llaniladi. Matnlar korpusi tilning dinamik holatini tadqiq 
qilishda yoki lingvistikaning turli soha predmetiga ko‘ra analiz qilishda muhim obyekt hisoblanadi” 
[Abdurahmonova N, 2020: 57] mazmunidagi fikrlari bugungi kunda zamonaviy o‘zbek amaliy 
tilshunosligini yangi bosqichga olib chiqishda muhim ahamiyatga ega.
Demak, tilning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish uchun, avvalo, tilshunoslar, so‘z san’ati 
egalari, metodistlar va har bir o‘zbek tilida so‘zlashuvchi millat a’zolari birgalikda Milliy til korpusini 



Download 8,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   359   360   361   362   363   364   365   366   ...   398




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish