Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
DEVELOPMENT OF PREFIX CUTTING ALGORITHM TO SOLVE STEMMING PROBLEM 
IN UZBEK LANGUAGE 
Sharipov Maksud Siddiqovich*
85
 
Salayev Ulugbek Ikramovich**
86
 
 
Annotatsiya:
Ushbu maqolada oʻzbek tilidagi soʻzlarning old qo`shimchasini qirqish (stemming) 
masalasi koʻrib chiqilgan. Bu masalani yechishda ikki xil yondashuv taklif qilingan boʻlib, birinchi 
yondashuv boʻyicha old qoʻshimcha bilan boshlangan soʻzlardan old qoʻshimcha olib tashlanadi va 
natija soʻz belgilangan lugʻatdan qidiriladi. Ikkinchi yondashuvga asosan, old qoʻshimcha va shu 
qoʻshimchaga oʻxshash harflar ketma-ketligi bilan boshlanuvchi soʻzlardan lugʻat yaratiladi, hamda 
ikkita toʻplamga ajratiladi. Shular asosida chekli avtomatlar quriladi va algoritmlar ishlab chiqiladi.
Kalit soʻzlar: 
Tabiiy tilni qayta ishlash, chekli avtomatlar, oʻzbek tili, prefiks. 
Annatation:
In this study, it is analyzed the issues of stripping prefix on stemming in Uzbek. As 
proposed approaches, two algorithms were development to remove prefixes at Uzbek words for stemming 
purpose. The algorithms based on finite-state machines. According this, needful lexicon was created to 
use while performing the algorithms. 
 Keywords:
Natural Language Processing, Stemming, Finite State Machines, Uzbek language, 
Prefix. 
Stemmingdan ma’lumotlarni qidirish, mashinali tarjima qilish va matnni umumlashtirish kabi 
masalalarni yechishda samaradorlikni oshirish uchun oldindan ishlov berish bosqichi sifatida 
foydalaniladi. Shu sababli stemming tabiiy tillarni qayta ishlash jarayoni (NLP–Natural Language 
Processing)ning eng muhim masalasidir. Hozirgi kungacha oʻzbek tili uchun stemming masalasini 
yechish boʻyicha yetarli darajada algoritmlar va dasturlar ishlab chiqilmaganligi sababli bu masalani 
oʻrganish va yechish dolzarb hisoblanadi.
Oʻzbek tili asrlar davomida arab, fors-tojik hamda rus tillari bilan oʻzaro aloqada shakllanib kelgan. 
Buning natijasida tilimizga oʻsha tillarga xos boʻlgan yasalmalar va soʻz yasalish qoliplari ham 
oʻzlashgan. Shulardan biri old qoʻshimcha (prefiks) yordamida yasaladigan soʻzlar sanaladi. Old 
qoʻshimcha asosida yasalgan soʻzlarga misol sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin:
ba–
: batafsil, badavlat, bahaybat;
be–
: bexavotir, begʻubor, befarosat;
no–
: noumid, noqulay, norozi; 
ser–
: serzavq, sergap, serhosil.
Shuningdek, oʻzbek tilida kam hollarda qoʻllanuvchi 
badfe’l, badjahl, badnafs, xushxabar, xushroʻy, 
xushvaqt, hamfikr, hamshahar, hamsuhbat 
kabi soʻz yasalish holatlari ham mavjud. 
ba–
, 
ser–
qoʻshimchalari, asosan, otga qoʻshilib, asosdan anglashilgan belgi-xususiyatning me’yordan 
ortiq, koʻp ekanligini bildirsa, 
be–,
no–
qoʻshimchalari uning aksini, ya’ni asosdan anglashilgan belgi-
xususiyatga ega emasligini anglatadi. Solishtirish uchun, 
baquvvat, serma’no, behayo, nooʻrin
. Mazkur 
qoʻshimchalar
–li
, 
–dor
, 
–siz
qoʻshimchalari bilan sinonimik munosabatda boʻla oladi. 
Masalan: 
badavlat
— 
davlatli
, 
beqiyos
— 
qiyossiz
, 
nooʻrin 
— 
oʻrinsiz
, 
sertashvish 
— 
tashvishli 
[Madvaliyev A. 2012]. 
*
85
Urganch davlat universiteti Axborot texnologiyalari kafedrasi dotsenti, [e-mail] 
*
86
Urganch davlat universiteti tayanch doktoranti

---