Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги



Download 8,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet63/398
Sana02.06.2023
Hajmi8,89 Mb.
#948061
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   398
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
53 
Zahiriddin Muhammad Boburning shoh asari “Boburnoma”ga ilova qilingan miniatyuralar, boshqa 
asarlarga ilova qilingan jadvallar, chizmalar illyustrativ korpus namunalaridir. Alisher Navoiyning 
“Majolis un-nafois”, “Nasoyim ul-muhabbat” asarlari mualliflik korpusiga namuna bo‘ladi.
Qayd etilgan asarlarning elektron varianti asosida ma’lumotlar bazasini shakllantirib, mumtoz matnlar 
korpusi sifatida foydalanish mumkin. Korpusning muhim qiymatlaridan biri – tadqiqotlar uchun material 
bo‘lish sifati fikrimizni dalillaydi. 
Korpuslar lingvistik tadqiqotlar uchun material sifatida amaliy ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, filologik 
tadqiqotlar uchun korpuslarning o‘rni beqiyos.
O‘zbek tilining Milliy korpusi o‘zbek tilining tarixiy taraqqiyotini yoritishda, so‘z boyligini ham diaxron, 
ham sinxron nuqtayi nazardan tahlil qilishda muhimdir. 
Korpuslar bir necha turga ajratilgan. Tadqiqotchi A.Raxmanova korpuslarni ifoda tili nuqtayi nazaridan 
yondashib, ikki guruhga ajratadi [Raxmanova,2021]: bir tildagi matnlar korpusi va parallel matnlar 
korpusi.
Korpuslarning barcha turlari bir tilli matnlar korpusiga oiddir. 
Bir tildagi matnlar korpusi o‘z ichida kichik guruhlarga ajratilgan: turli janrdagi matnlar 
qiyoslangan korpuslar, muammolar aks etgan korpuslar, sarlavhali korpuslar, tadqiqotlar korpusi, 
illyustrativ korpuslar, sohaga doir korpuslar, mualliflik korpuslari, tadqiqotlar korpusi, publitsistik 
matnlar korpusi, lingvodidaktik (ta’limiy korpuslar).
Parallel matnlar korpusi ikki tilli (o‘zbek-ingliz, rus-ingliz) va ko‘p tilli (rus-ingliz-fransuz) 
bo‘lishi mumkin [Raxmanova,2021]. 
Korpuslarning lingvistik tadqiqotlardagi ahamiyatini quyidagi korpus turlari bo‘yicha ko‘rib chiqamiz. 
Milliy korpuslarning lingvistik tadqiqotlardagi ahamiyati: 
Milliy korpuslarda o‘zbek tilining lug‘at boyligi keng qamrovda jamlab olinadi. Adabiy til, shevalar, 
sotsiolektlar; tilning tarixiy qatlamlari: arxaik va tarixiy so‘zlar ham aks ettiriladi. 
Milliy korpus tilning tarixiy taraqqiyotini o‘rganish uchun material bo‘ladi. 
Milliy korpuslar ajdodlar va avlodlar o‘rtasidagi “olis masofa”ni yaqinlashtirishga xizmat qiladi. Arxaik 
va tarixiy so‘zlarning ma’nosini tadqiqotchi maxsus lug‘atlarsiz ham bilishi mumkin bo‘ladi. 
Milliy korpuslar tilning asosiy, tayanch boyligi hisoblangan shevalar haqida ham keng ma’lumot beradi. 
Yaratilayotgan milliy korpuslar shevalarning rang-barang ko‘rinishlarini qamrab olishi, hudud kesimida 
farqlanadigan belgilarini ham aks ettirishi lozim. Milliy korpuslar shevalarga oid tadqiqotlar uchun faktik 
material bo‘la oladi.
Parallel matnlar korpusi ikki yo‘nalishda yaratilishi mumkin: 
1.Qardosh tillarga oid parallel matnlar korpusi. 
2.Turli oilaga mansub tillarning parallel matnlar korpusi. 
Turkiy tillarga oid parallel matnlar korpusi umumturkiy taraqqiyot bosqichlarini tahlil qilishda, turkiy 
tillarning keyingi rivojlanish xususiyalarini aniqlashda muhimdir. Turkiy tillarga xos singarmonizm 
hodisasining saqlanib qolish darajasi, eng qadimgi fonetik hodisalar, leksik va morfologik elementlarning 
keyingi davrlarda qo‘llanish holati masalasida ham korpuslar amaliy manba sifatida xizmat qiladi. 
Sohalar kesimida yaratiladigan korpuslar tilshunos uchun zarur materialdir. 
Birinchi navbatda soha terminologiyasini tadqiq etish imkoniyati yaratiladi. Terminlar, ularning 
shakllanish manbalarini aniqlashda sohalar doirasidagi korpuslar tadqiqotchiga amaliy yordam beradi. 
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarida belgilangan vazifalarni amalga 
oshirishda, terminlarni shakllantirishda va o‘zbek tilining lug‘at boyligini ichki manbaga asoslanib 
boyitishda sohalarga doir korpuslarning o‘rni muhimdir.
Mualliflik korpuslari muayyan ijodkorning so‘z qo‘llash mahoratini yoritish, yozuvchining tildan 
foydalanish malakasini o‘rganish, yozgan asarlari matnini zamondosh ijodkorlar bilan qiyoslashda 
tadqiqotchiga material sifatida xizmat qiladi. 
Og‘zaki matnlar korpusi xalq og‘zaki ijodi materiallarining fonetik xususiyatlarini o‘rganishda, 
turkiy tillar tabiatiga xos singarmonizm qonuniyatini yoritishda, fonetik hodisalarni tahlil qilishda amaliy 
ahamiyat kasb etadi. 
O

zbek tilining Milliy korpusini yaratishda tizimli ravishda yondashish zarur. Mualliflik korpuslari, 
ta’lim korpuslari, og

zaki matnlar korpusi, parallel matnlar korpusi, sheva so

zlari korpusi, ta’lim 
korpuslari kabi korpus turlarini alohida shakllantirish kerak bo

ladi. 



Download 8,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   398




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish