Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги



Download 8,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet177/398
Sana02.06.2023
Hajmi8,89 Mb.
#948061
1   ...   173   174   175   176   177   178   179   180   ...   398
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
149 
90-yillarning birinchi yarmida korpus tilshunosligi nihoyat til fanining alohida tarmog‘i sifatida 
shakllandi. Shu bilan birga, u yutuqlardan foydalangan holda va o‘z navbatida uni boyitib, hisoblash 
lingvistikasi bilan chambarchas bog‘liqdir. 
Ma’lumotlar korpusida qidirish har qanday so‘z uchun muvofiqlikni yaratishga imkon beradi - 
manbaga havolalar bilan berilgan so‘zning kontekstdagi barcha ishlatilishlari ro‘yxati. Korpuslardan 
lisoniy va nutq birliklari haqida turli xil ma’lumotnomalar va statistik ma’lumotlarni olish uchun 
foydalanish mumkin. Xususan, korpuslar asosida so‘z shakllari, leksemalar, grammatik kategoriyalarning 
chastotasi haqida ma’lumot olish, turli davrlarda chastotalar va kontekstlarning o‘zgarishini kuzatib 
borish, leksik birliklarning qo‘shma paydo bo‘lishi va boshqalar haqida ma’lumot olish mumkin. 
Korpuslar, shuningdek, turli xil tarixiy va zamonaviy lug‘atlarni tayyorlash uchun ko‘p o‘lchovli 
leksikografik asarlar uchun manba va vosita sifatida xizmat qilish uchun mo‘ljallangan. Korpus 
ma’lumotlari grammatikalarni tuzishda va takomillashtirishda va tilni o‘rgatish maqsadida ishlatilishi 
mumkin. 
Aytishimiz mumkinki, korpus tilshunosligi o‘z predmeti sifatida keng foydalanuvchilar doirasi 
manfaatlari, lingvistik tadqiqotlar uchun mo‘ljallangan lingvistik ma’lumotlarning vakili massivlarini 
yaratish va ulardan foydalanishning nazariy asoslari va amaliy mexanizmlariga ega. 
Korpus yaratuvchilarining vazifasi – korpus yaratilayotgan tilning pastki qismiga oid iloji boricha 
ko‘proq matnlarni to‘plash. Ammo asosiy narsa nafaqat lingvistik materialning hajmida, balki uning 
mutanosibligidadir. Aytish mumkinki, korpus - bu tilning qisqartirilgan modeli yoki sublanguage. Korpus 
tilshunosligining eng muhim konsepsiyasi – vakillik. Reprezentativlik deganda turli davrlar, janrlar, 
uslublar, mualliflar va h.k. matnlar korpusidagi zaruriy, yetarli va mutanosib vakillik tushuniladi. Vakillik 
vakolatini aniqlashga turli xil yondashuvlar mavjud, biz aytishimiz mumkinki, umumiy lingvistik (milliy) 
korpusga nisbatan ushbu konsepsiya qat’iy matematik tarzda hisoblab chiqilishi va ta’riflanishi mumkin 
emas, ammo bunga loyiq bo‘lish va loyihalash bosqichida ham erishish kerak.
“Korpus” atamasi odatda cheklangan, qat’iy o‘lchamdagi matnlar to‘plamini anglatadi. Vaqt o‘tishi 
bilan korpus hajmi va tarkibi o‘zgarishi mumkin, ammo bu o‘zgarishlar uning vakilligini o‘zgartirmasligi 
yoki oqilona o‘zgarishi kerak. Birinchi korpuslarning hajmi 1 million jetonni tashkil etdi (Braun korpusi, 
rus tilining Uppsala korpusi). Hozirgi vaqtda umumiy til korpusining hajmi kamida 100 million jeton 
bo‘lishi kerak deb hisoblashadi. 
Turli lingvistik muammolarni hal qilish uchun faqat bir qator matnlarga ega bo‘lish yetarli emas. 
Shuningdek, matnlarda har xil qo‘shimcha lingvistik va ekstralingvistik ma’lumotlarning aniq bo‘lishi 
talab etiladi. Belgilangan korpus g‘oyasi korpus tilshunosligida shunday paydo bo‘lgan. Belgilash 
(belgilash, izohlash) matnlarga va ularning tarkibiy qismlariga maxsus teglar (yorliqlar, teglar) 
biriktirishdan iborat: tashqi, ekstralingvistik (muallif haqidagi ma’lumotlar va matn haqidagi ma’lumotlar: 
muallif, sarlavha, nashr etilgan yili va joyi, janri, mavzusi; muallif haqidagi ma’lumotlar nafaqat uning 
ismini, balki yoshi, jinsi, hayot yillari va boshqalarni ham o‘z ichiga olishi mumkin, bu ma’lumot kodlash 
meta-tagging), tizimli (bob, paragraf, jumla, so‘z shakli) va lingvistik xususiyatga ega, leksikani 
tavsiflaydi. , matn elementlarining grammatik va boshqa xususiyatlari. Ushbu metadata to‘plami asosan 
korpuslarning tadqiqotchilarga taqdim etadigan imkoniyatlarini aniqlaydi. Ushbu ma’lumotlarni tanlashda 
tadqiqotning maqsadlari va tilshunoslarning ehtiyojlari, shuningdek, matnga ba’zi qo‘shimcha 
xususiyatlarni kiritish imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Belgilashning lingvistik turlari orasida 
quyidagilar ajralib turadi: 

Morfologik belgilar. Chet el terminologiyasida nutqning bir qismini belgilash (POS-tagging) atamasi, 
so‘zma-so‘z - nutqning bir qismini belgilash atamasi ishlatiladi. Aslida morfologik belgilar tarkibiga 
nafaqat nutq qismining belgisi, balki nutqning ushbu qismiga xos bo‘lgan grammatik kategoriyalarning 
belgilari ham kiradi. Bu markalashning asosiy turi: birinchidan, aksariyat yirik korpuslar shunchaki 
morfologik belgilarga ega korpuslardir, ikkinchidan, morfologik tahlil tahlilning keyingi shakllari uchun 
asos sifatida qaraladi - sintaktik va semantik, uchinchidan, kompyuter morfologiyasidagi yutuqlar 
avtomatik ravishda katta to‘siqlarni belgilash. 

Morfologik tahlil ma’lumotlari asosida amalga oshirilgan ajralish yoki ajralish natijasi bo‘lgan 
sintaktik belgilash. Belgilashning bunday turi leksik birliklar va turli sintaktik konstruktsiyalar o‘rtasidagi 
sintaktik munosabatlarni tavsiflaydi (masalan, bo‘ysunuvchi gap, fe’l iborasi va boshqalar). 



Download 8,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   173   174   175   176   177   178   179   180   ...   398




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish