|
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti
universiteti
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021)
116
bo‘lsa , lingvist-ekspert qidiruv bazalariga tayangan holda korpuslardan foydalanadi. Masalan, sudda
lingvistik dalillardan foydalanishni, tortishuvlarga sabab bo‘lgan iqrorliklar, savdo markasidagi nizolar,
tahdidlar va tovlamachilik harakatlari, pora berishda ayblanib yozilgan suhbatlar,o‘z joniga qasd qilish
to‘g‘risidagi yozuvlar bahsli mualliflik singarilar. Keng ma’noda esa korpuslardan foydalanish turli
tipdagi jinoyatlar va huquqbuzarliklarda qo‘llaniladi. Demak, keng ma’noda terrorizm(O‘zbekiston
Respublikasi J/K 115-modda), urushni targ‘ib qilish(150-modda,)O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga
tajovuz qilish(158-modda),milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovatni qo‘zg‘atish(156-modda), O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsion tuzumiga tajovuz qilish(159-modda), saylov yoki referendumni tashkil qilish
haqidagi qonunchilikni buzish(146-modda), jamiyat xavfsizligi va ijtimoiy tartib-intizomga tahdid
soluvchi mazmunga ega materiallarni tarqatish(244/1-moddasi) singari holatlarda til korpusidan
foydalanish ehtiyojini yuzaga keltiradi.[O’zbRes jinoyat kodeksi. 1994:218].
Maxsus korpuslar muayyan bir vaqtda, holatda va mintaqada matnning muallifini aniqlash uchun
qo‘llaniladi. Odatda, korpuslar turli xil belgilar bilan belgilanadi. Tilda mavjud ma’lumotlar bazasi
asosida shaxsning gender, yosh, hududiy xoslanishiga ko‘ra belgilari oydinlashadi. Haqorat matnlari
bo‘yicha haqorat darajasi, ijtimoiy xavfi kabilar oydinlashtiriladi, internet tarmog‘idagi siyosiy
xabarlarning xavflilik darajasi baholanadi. O‘zbek tilining ham o‘z milliy korpusi yaratilishi tarmoq
yo‘nalishlar korpusi yaratilishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. Anonim xatlar avtorizatsiyasi masalasida
elektron ko‘rinishdagi xabarlar, ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy yozishmalar matnidagi turli morfologik
sintaktik belgilar matn muallifi masalasiga oydinlik kiritishga yordam beradi. Lingvistik ekspertiza uchun
korpusning quyidagi ahamiyatlari mavjud:
Turli hudud vakillari nutqining fonetik, leksik grammatik, xususiyatlari;
Plagiatlik holatlarida aynan va o‘xshashlik jihatlarini anilqash;
Haqorat, qarg‘ish va obro‘sizlantirish kabi holatlarni taftish qilish;
Murojaat. Chaqiruv ko‘rinishidagi ekstermistik materiallarning milliy etnik xoslanishi korpus
bazalaridan foydalangan holda aniqlash.
Sud lingvistikasida korpus tahlilidan foydalanish bo‘yicha ushbu qisqacha ma'lumot va lingvistik
dalillarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, korpus tilshunosligi nafaqat istiqbolli soha, balki tarmoq
yo‘nalishlar takomiliga sezilarli ta’sir. Shuni ta’kidlash kerakki, korpus tilshunosligining yangi sohalari
lingvistik dalillarni tahlil qilish yuridik mutaxassislar yoki tergovchilarning ehtiyojlari sifatida paydo
bo‘ladi va texnologiya jamiyat o‘zgarishi bilantarmog‘I kengayib boradi.
Sud lingvistikasi ‒ bolalarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarida chat transkriptlarini tahlil qilish
jinoyatchini aniqlash yoki yashirin belgilarni tahlil qilishni ta'minlashda korpuslardan foydalanadi. Bunda
asosiy korpus asosida tarmoq korpuslar yaratilishi soha istiqboliga xizmat qiladi.
Umuman aytganda, korpus tilshunosligi sud lingvistikasini to‘liq rivojlangan sud ekspertizasi
sifatida asos solishda hal qiluvchi rol o‘ynaydiva taxmin qilish mumkinki, murakkab hisoblash usullari
bilan birgalikda katta korpuslardan foydalanishularni tahlil qilish, sud tilshunosligi kelgusida odatiy holga
aylanadi. Demak, o‘zbek tilining milliy korpusi yaratilishi boshqa fan sohalari qatori kriminolingvistika
uchun juda muhim va g‘oyatda ahamiyatli bo‘lgan ilm yo‘lidagi ulkan qadam bo‘lib xizmat qiladi. Bu
bugungi kunda soha taraqqiyoti uchun muhim faktorlardan biri bo‘lishi shubhasiz. Kelgusida milliy
korpus negizida fanning turli sohalari uchun turli tarmoq korpuslar yaratilishi ilm-fan rivoja va muayyan
soha tarqqiyoti uchun omil bo‘lib xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
