Tili va adabiyoti universiteti

Ali:  Bugun  Bahodir  boqqa  bormay  bobosinikiga  bordimi,  bozorga 
bordimi? 
Vali: Bugun Bahodir bobosinikigayam bormadi, bozorgayam bormadi. 
Bahodir bolalar bilan birgalikda Bog‘dodga bordi.  
Ali: Bahodirga Bog‘dodda balo bormikan? 
Vali:  Balo  bormi  bilmadimku,  Bahodir  Bag‘dodga  bot-bot  boradigan 
bo‘ldi. 
Ali: Bir balosi bordirki bot-bot Bag‘dodga boradi. Bilmadingmi? 

---

 
80 
Vali: Bilmadim. Bolalardan birgina Bobur bilarkan. 
Ali: Boburdan so‘rab ko‘rchi. 
Vali: Yutqazding! 
      
Alliteratsiyadan xalq maqollaridagi intonatsion butunlikni ta’minlashda 
ham keng foydalanilganligini kuzatishimiz mumkin:  
Suymaganga suykanma, suyganingdan ayrilma. 
                      *** 
Tulkining tushiga tovuq kirar, 
Tovuqning tushiga tariq kirar.   
                       *** 
Tek turganga shayton tayoq tutqazar. 
                       *** 
Xalq hukmi – haq hukmi.                                 
 
Assonans.  Badiiy  nutqqa  intonatsion  butunlik,  ohangdorlik  va 
emotsional  –  ekspressivlik  bag‘ishlash  maqsadida  qo‘llaniladigan  fonetik 
usullardan  biri  assonansdir.  Adabiyotlarda  assonans  aynan  yoki  yaqin 
unlilarning  takrorlanib  kelishidan  hosil  bo‘ladigan  ohangdoshlik  ekanligi 
bayon qilingan. Unlilarning takrorlanishi maqollarda ko‘p kuzatiladi:  
Ovni otsang, bilib ot, 
Dol nishonga qo‘yib ot. 
                         *** 
Non qon bo‘lsa, qon – jon. 
                         *** 
O‘zing o‘yda bo‘lsang ham, o‘ying uyingda bo‘lsin. 
                         *** 
Bir tup tok eksang, bir tup tol ek.  
 
Assonans  qofiyadosh  so‘zlar  tarkibida  kelib,  she’riy  nutqqa  ko‘tarinki 
ruh va o‘ziga xos musiqiylik baxsh etadi: 
 
Ruhimda yo‘qoldi qarorim, 
Tanimda qolmadi madorim. 
Bizlarni bir yo‘qlab kelibsan, 
Vafo qilarmisan, bahorim?! 
 
Yoz o‘tdi, kuz o‘tdi, qish o‘tdi, 
Boshlardan savdoli ish o‘tdi. 
Yurakka izg‘irin - nish o‘tdi, 
Vafo qilarmisan, bahorim?! 
 

---

 
81 
Yam-yashil qirlarni sog‘indim, 
Chechakzor erlarni sog‘indim, 
U inja sirlarni sog‘indim, 
Vafo qilarmisan, bahorim?! 
 
Lolaning lablari xandadir, 
Dog‘i ham tubida – andadir. 
O‘xshashi ruh ila tandadir, 
Vafo qilarmisan, bahorim?! 
 
Intiqmiz do‘st bilan, yor bilan, 
She’r bilan, soz bilan – tor bilan. 
Diydorlash bizningdek xor bilan, 
Vafo qilarmisan, bahorim?!     (A.Oripov) 
 
Geminatsiya.  Badiiy  nutqda  keng  qo‘llaniladigan  fonetik  usullardan 
yana  biri  –  geminatsiyadir.  «Tilshunoslik  terminlarining  izohli  lug‘ati»da 
mazkur  hodisa  «qo‘sh  undoshlik  –  ikki  aynan  bir  xil  undoshli  holatning 
yuzaga  kelishi»  sifatida  izohlanadi.
143
  «O‘zbek  tili  tarixiy  fonetikasi»  o‘quv 
qo‘llanmasida  esa  bu  hodisa  «qo‘shoqlanish»  yoki  «ikkilangan  undosh» 
deb  yuritiladi:  «Qo‘shoqlanish  –  undoshlarning  cho‘zilishi,  ikkilanishi 
hodisasini fonetik o‘zgarishlar sirasida ko‘rib chiqish o‘ta shartlidir. Lekin bu 
hodisa  faqat  ikki  unli  orasidagi  yakka  undoshda  sodir  bo‘la  olishi  bilan 
fonetik  o‘zgarishlarga  o‘xshaydi.  Qo‘shoqlanish,  asosan,  ikki  unli  orasida 
kelgan  k,  q,  t,  l  tovushlarida  va  faqat  2,  7,  8,  9,  30,  50  sanoq  sonlarini 
nomlashda  sodir  bo‘ladi.  Bu  sonorlarni  bir  undosh  bilan  ham,  ikkilangan 
undosh  bilan  ham  talaffuz  etish  mumkin bo‘lgan.  Sanoq  sonlar  nomidagi  bu 
xil  qo‘shoqlanish  sabablari  haligacha  ochilmagan.  Lekin  katta,  latta,  yakka, 
yalla,  chakki,  ukki  kabi  so‘zlardagi  ikkinchi  t,  l,  k  lar  tarixan  morfologik 
ko‘rsatkich  bo‘lib,  ulardagi  qo‘shoqlanish  singish  (adaptatsiya)  natijasidir 
degan  fikr  mavjud.»
144
  Adham  Abdullayev  esa  «undoshlarni  qavatlash» 
atamasini  ishlatgan.
145
  Undoshlarni  qavatlab  qo‘llash  orqali  badiiy  asarda 
qahramon  ruhiyatidagi  xursandlik  va  xafalik  holatlari  tugal  tasvirlashga 
erishiladi.  Masalan,  Ayyorlikda  uchchiga  chiqqanman  deb  maqtansam 
yolg‘on emas (Oybek). Uni ayblashga sizning ma’naviy haqqingiz yo‘q, uka! 
-  dedi  g‘azab  bilan  (gazetadan).  Keltirilgan  misollardagi  undashlarning 
qavatlanishi  qahramonlar  tabiatidagi  sub’ektiv  holatni  ifodalashga  xizmat 
 
 
 
144
 Неъматов Ҳ. Ўзбек тилининг тарихий фонетикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1992, 86-б. 
 
 

---

 
82 
qilgan.  Ya’ni,  birinchi  gapdagi  qahramonning  o‘z  «ishi-hunaridan» 
mamnunligi,  «anoyi»  emasligini  ta’kidlash  istagi  qavatlangan  «ch»  undoshi 
orqali yanada aniq ifodalangan. Ikkinchi gapdagi qahramonning qahr-g‘azabi 
esa «q» geminatasi bilan ko‘rsatib berilgan.  
Yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  undoshlarning  qavatlanishi  alohida 
uslubiy  vositadir.  Duch  kelgan  tovushni  qavatlab  qo‘llab  bo‘lmaganidek, 
so‘zda  turli  sabablar  bilan  yonma-yon  kelgan  barcha  undoshlar  ham 
lingvopoetik  jihatdan  ahamiyatga  ega  bo‘lavermaydi.  Masalan:  –  Ukaginam, 
bu  kennoyingizga  (kelin  oyingizga  –  ellipsis)  zagsda  patta  (so‘z  imlosida 
mavjud) kesilmagan. Birinchisidan to‘qqizta (so‘z imlosida mavjud) bola bor. 
Bechora  giroy  bo‘laman  rosa  tug‘di.  To‘qqizinchisini  tug‘diyu  o‘zimizning 
tilda aytganda brakka (brak+ga/ka) chiqib qoldi. (S.Ahmad)