Tili va adabiyoti universiteti

186-modda. Sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish 
Tovar  bozoriga  sifatsiz  mahsulot  chiqarish  yoki  uni  sotish  badanga 
o‘rtacha og‘ir yoki og‘ir shikast etkazilishiga sabab bo‘lsa  - eng kam oylik 
ish  haqining  yuz  baravaridan  ikki  yuz  baravarigacha  miqdorda  jarima  yoki 
uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi. 
O‘sha  harakatlar  odam  o‘lishiga  sabab  bo‘lsa    -  uch  yildan  etti 
yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 
O‘sha harakatlar: 
a) odamlar o‘limiga; 
b) boshqacha og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lsa  - yetti 
yildan o‘n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi (O‘zbekiston 
Respublikasining  jinoyat  kodeksi.  –Toshkent:  O‘zbekiston  Respublikasi 
Adliya vazirligi, 2001, 99-b.). 
Ko‘rinib  turganiday,  matnda  uchta  gapdan  iborat  bitta  supersintaktik 
birlik mavjud, ammo ular sakkizta abzatsga ajratilgan holda berilgan. 
Badiiy  matnda  esa  abzatslarning  bunday  tuzilishi,  bir  supersintaktik 
birlikning  bir  necha  abzatslarda  ifodalanishi  yozuvchining  badiiy-estetik 
niyati  bilan  bog‘liq  holda  juda  ko‘p  kuzatiladi.  Mana  bu  misollarda  buni 
ko‘rish mumkin: 
Otaqo‘zi  millioner  raislarga  xos  viqor  va  dabdaba  bilan  qo‘qqisdan 
“bostirib”  keldi.  Domla  Shomurodav  mashina  ovozini  eshitib  ko‘chaga 
chiqqanida  darvoza  oldida  biri  oq,  biri  havorang  ikkita  “Volga”  qator 
turardi. Ketma-ket “Gazik” kelib to‘xtadi. 
Oq  “Volga”dan  oldin  Otaqo‘zi,  uning  ketidan  sipogina  kiyingan, 
xushbichim  bir  odam,  havorang  “Volga”dan  esa  Otaqo‘zining  qizi  Tohira 
tushdi (O.Yoqubov, “Diyonat” romani). 

---

 
40 
...Hozir  Mahkam  Gavharning  intilishlarini  o‘z  intilishlariday 
tushunib,  ko‘ksida  bir  emas,  ikki  yurak  urib  turganday  kuch,  ishonch 
sezayotgan bir paytda ko‘ngli ham g‘ubordan tez tozalanardi. 
Gavharda  esa  Mahkamning  sevgan  ishiga  hurmat  o‘tgan  yiliyoq 
paydo  bo‘lgandi.  U  Mahkamning  kelajagiga  qarab,  bolalarga  tarbiya 
beruvchi  olijanob  bir  o‘qituvchini  ko‘z  oldiga  keltirardi  (P.Qodirov,  “Uch 
ildiz” romani). 
Keltirilgan  har  ikki  parchada  bittadan  supersintaktik  birlik  mavjud, 
ammo  bu  birliklar  ikki  abzats  tarzida  ifoda  qilingan.  SHubhasizki,  bu 
yozuvchining  badiiy-estetik  niyatiga  uyg‘un  holatda  tegishli  fikr  bo‘laklarini 
ta’kidlashga,  kuchaytirishga  xizmat  qilgan.  Ana  shu  bir-ikki  misolning 
o‘ziyoq  abzatsni  supersintaktik  birlik  bilan  solishtirish  maqsadga  muvofiq 
emasligini yana bir marta ko‘rsatadi. 
O‘zbek  tilshunosligida  matn  tadqiqiga  bag‘ishlangan  ishlarning 
aksariyatida  matn  birliklari  haqida  gap  borganda,  shunday  birliklar  sifatida, 
asosan, jumla, murakkab sintaktik butunlik va abzats sanab o‘tiladi. 
Ayrim  tadqiqotchilar,  masalan,  nemis  tilining  yirik  tadqiqotchisi 
V.G.Admoni  abzatsning  eng  avvalo  grafik  butunlik  ekanligini  ta’kidlaydi, 
chunki  yozma  matnda  abzatsni  ajratib  ko‘rsatish  uchun  uning  har  ikki 
tomonidan bir oz ochiq joy qoldiriladi, bu uning grafik chegarasi hisoblanadi. 
Olim  keyingi  yillardagi  nemis  nashrlarida  abzatsni  ajratib  ko‘rsatuvchi 
mazkur ochiq joy o‘rniga abzatslar o‘rtasida (vertikal) bir qator tashlab ketish 
usulidan foydalanish ham kuzatilayotganini aytadi.
87
 
Rus  tilshunosligida  abzatsni  punktuatsion  vositalar  sistemasi  ichida 
qarash  an’anasi  ham  mavjud.  Masalan,  A.N.Gvozdev  tinish  belgilarini 
sharhlar  ekan,  shunday  yozadi:  “Vazifasiga  ko‘ra  abzats  tinish  belgilari 
sirasiga  kiradi...  Abzats  yangi  fikrlar  qatorining  ko‘rsatkichi  sifatida  xizmat 
qiladi;  abzats  ichida  mustaqil  gaplar  bilan  ifodalangan  fikrlar  baribir 
mazmunan birlashgan bo‘ladi va muayyan kichik mavzuni rivojlantiradi... Bir 
necha  gap  yoki  hatto  bitta  gapni  alohida  abzats  sifatida  ajratish  bu  gaplarga 
muayyan  salmoq  baxsh  etadi,  bunday  ajratish  muallif  tomonidan  o‘z 
maqsadiga bog‘liq tarzda amalga oshiriladi.”
88
 
Matn  lingvistikasining  yirik  tadqiqotchilaridan  biri  I.R.Galperin  ham 
bundan  ellik  yillar  burun  nashr  ettirgan  bir  kitobida  abzats  xuddi  tinish 
belgilari  kabi  matndagi  mantiqiy  va  emotsional  jihatlarni  alohida  ta’kidlab 
ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan vosita, kompozitsion-grafik usul ekanligini 
asoslagan.
89
  Ta’kidlash  joizki,  I.R.Galperin  ham,  I.V.Arnold  kabi  (uning 
 
         
87
  Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. –Л.: Наука, 1973, с. 356. 
         
88
 Гвоздев А.Н. Современный русский литературный язык. Ч. II. Синтаксис. -М.: Просвещение, 
1968, с. 331. Современный русский литературный