Tili va adabiyoti universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar
: 
1.Серио П. Как читают текст во Франции // Квадратура смысла: Французская школа анализа 
дискурса. -М., 1999; Серио П. В поисках четвертой парадигмы // Философия языка: в 
границах и вне границ. -Харьков, 1993. -С. 46. 
2. Гурочкина А.Г. Диалогический дискурс как среда и результат межличностного 
взаимодействия // Актуальные проблемы современного языкознания. STUDIA 
LINGUISTICA XVIII: Сборник статей. - СПб.: Политехника-сервис, 2009. -С.43-48. 
 
 
Turk tilida hurmatning rasmiy doiralarda ifodalanishi 
Expressıon of respect ın offıcıal cırcles ın turkısh 
 
Имамова Холида Камаловна

 
 
 
 
 
 
Annotation: 
The article considers a representation of the category of politeness in formal 
communication in Turkish language. The peculiarity of using the word is also indicated there.
Key words: 
Turkish language, politeness, phraseological unit, communicative unit. 
Turk tilida muloqot jarayonida boʻlgan shaxslar oʻrtasidagi modal munosabat, asosan, 
nezaket
termini bilan ifodalanadi. Türkçe Sözlükte - Nezaket 1. Başkalarına karşı saygılı ve 
incelikle davranma, incelik, naziklik. 2. (Bir iş veya durum için) Önemli olma, dikkatli 
davranmayı gerektirme [Türkçe Sözlük,1998:1085] - diye kayd edilmektedir. Bu tushunchani 
ifoda etish uchun 
saygı, nazik, incelik, hürmet, itibar, ihtiram, sevgi, ilgi
soʻzlari ham ishlatiladi. 
Аmmo 
nezaket 
termini ularning barchasini umumlashtirib, qamraydi.

Dotsent, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti. [e-mail]

---

261 
Hurmat munosabatini ifodalash juda keng ammo uni bir 
nezaket 
terminida jamlab turk 
tilidagi rasmiy hurmatning oʻziga xos shakllarini aks ettirish tadqiqotning asosini tashkil etadi. 
“Hurmat” - kishilar orasidagi munosabatlarda til orqali (lingvistik) yoki nutqga hamrohlik 
qiluvchi hatti-harakatlar; imo-ishora (nolingvistik), ohang shakllari yordamida aks etadi. Bunday 
shakllardagi hurmat, ehtirom faqatgina kichiklarning kattalarga, jamiyatdagi oʻrni, mansabi, 
lovozimi yuqori boʻlgan kishilargagina munosabati boʻlib qolmasdan, kattalarning kichiklarga, 
jamiyatdagi oʻrni yoki mansabi oʻzidan quyi shaxslarga eʼtiborini ham koʻrsatadi. Shuning 
uchun “hurmat”ning taqdim etilishini oʻrganish tilshunoslik, tarix, madaniyat va jamiyatni tadqiq 
etish hisoblanadi.
Kishilar orasidagi muloqot jarayonida hurmat nimalarda, tilning qaysi vositalari orqali 
aks etadi, degan savol tugʻilishi tabiiy. Oʼzaro muloqotga kirishganda birinchi navbatda unvon 
soʻzlar va murojaat shakllari eʼtiborni tortadi.
Turk tilida atoqli otlarga 
bey, hanım, efendi
soʻzlarini qoʻshib undalma hosil qilinganda 
hurmat bilan birga samimiylik, yaqinlik munosabatlari ham ifodalanadi. Аmmo 
bay, bayan
soʻzlarining qoʻllanishida bu holat istisnodir. 
Bay, bayan
soʻzlari atoqli otlarga qoʻshilganida 
ham murojaatdagi rasmiylik saqlanadi.
Bay Ahmet!
Yoki: 
Bayan Nilgün!
(tanish yoki begonaga nisbatan hurmat). 
Olib borilgan izlanishlar va toʻplangan materiallar shuni koʻrsatadiki, turk tilida rasmiy 
uslub va yozishmalarda, rasmiy munosabatda 
bay
va 
bayan 
soʻzlari keng qoʻllanadi. Erkak 
kishiga murojaat etilganda 
bay,
ayollarga esa 
bayan
deb murojaat qilinadi. Ogʻzaki murojaatda 
ham, yozma murojaatda ham ularning qoʻllanish oʻrni teng. Bu soʻzlar gapda hurmatni 
ifodalovchi asosiy belgi, komponent vazifasini oʻtaydi. 
Bay
va 
bayan 
asl turkiy soʻzlar hisoblanib, turk tilida XX asrning birinchi yarmida 
oʻtkazilgan til islohotidan keyin isteʼmol doirasi kengaya bordi. Muhimi shundaki, turk tilida 
bay
va 
bayan
soʻzlari bilan 
bey
va 
hanım
yonma-yon qoʻllanadi. Koʻp hollarda 
hanım 
soʻzining 
maʼnosi 
bayan 
soʻzi bilan tenglashadi. 
Hanım 
soʻzi turk tilidagi bayan soʻzi bilan sinonim 
sifatida qoʻllana oladi. Аmmo, kuzatishlar shuni koʻrsatadiki, bu soʻzlarning qoʻllanish doirasida 
oʻzaro farq mavjud: 
hanım 
soʻzi “
turmush oʻrtoq, rafiqa
” maʼnosida ham ishlatiladi
, bayan
turmush oʻrtoqqa nisbatan qoʻllanmaydi. 
Bay 
bilan 
bey
soʻzlari ham koʻpincha bir-birining 
oʻrnida qoʻllana olgani uchun turk tilini oʻrganuvchilarda bir soʻzning variantlaridek taassurot 
qoldiradi. Bir-birining oʻrnida qoʻllanishining sababi ularning maʼnolari kengayib, uslubiy 
jihatdan oʻzaro yaqin kelib qolgani bilan izohlanadi. 
Bay
soʻzi, asosan, rasmiy uslubda 
qoʻllanadi. Bu ham toʻgʻridan-toʻgʻri hurmat ifodasidir. Lekin 
bay
soʻzining qoʻllanish doirasi 
bey 
soʻziga nisbatan torligi aniqlandi. Hurmat ifodalaganda 
bay
hamda 
bey
soʻzlarining ayrim 
maʼnolari oʻzaro tutashgani bilan, ularning hurmat ifodalashdagi darajalarida farq mavjudligi bu 
soʻzlar etimologiyasi jihatdan oʻzaro farqlanishini asoslashi kuzatildi. 
Turk tilida hurmat ifodalanishida undalmalar ham muhim oʻrin tutadi. Undalmalar 
tinglovchiga murojaat, xitob, soʻzlovchining turli modal munosabatlari bilan bir qatorda hurmat 
maʼnosini ifodalashga ham xizmat qiladi. Baʼzi soʻzlar 
bey, hanım, bay, bayan, efendi, 
beyefendi, hanımefendi
undalma koʻrinishida faqat hurmatni ifodalasa, baʼzilari 
aziz, kardeş, 
meslektaş, sevgili
hurmat bilan birga samimiylikni bildiradi.
Turk tilida ot va sifat soʻz turkumiga xos 
sayın, saygıdeğer, zatı alileri, muhterem, 
değerli, aziz
soʻzlari undalma yoki undalmalar sifatlovchisi boʻlib kelganda rasmiy hurmat 
ifodalanadi. Bu odatda, rasmiy nutqda keng uchraydi. Masalan: 
Cumhurbaşkanı