Tili va adabiyoti universiteti

iboralar, maqol matallar 
hamda ularning milliy-madaniy xususiyatlari
alohida oʻrin tutadi. Ayniqsa, dunyo xalqlari 
folklorida ayrim millatlarning fe’l-atvorini oʻziga xos tarzda ifodalovchi iboralar orqali milliy 
madaniyatning namoyish etilishi kabi xususiyatlar mavzuga mos izlanishlar obyektiga aylanadi. 
Tahlilga tortilayotgan frazeologik birliklar, milliy-madaniy xususiyatlarni yorqin namoyon 
etadigan iboralarning nutqimizdagi ishtiroki madaniyatlararo muloqot va oʻzbek tili 
taraqqiyotida salmoqli hissa boʻlib qoʻshiladi.
Masalan, fransuzlarni “ustasi farang”, germaniyaliklar toʻgʻrisida “nemischa hisob-
kitobli” deydilar, ispanlarga jangarilik, forslarga shoirtabiatlilik, hindlarga sentimentallik, 
yaponlarga yuksak zakovat va an’analarga sodiqlik, oʻzbeklarga esa mehmondoʻstlik va 
bolajonlik kabi xislatlar xosdir. Umuman olganda, u yoki bu millatning, xalqning etnomadaniy 
xususiyatlari boshqa qadriyatlar qatorida ibora, maqol, matallar orqali juda aniq, qisqa, loʻnda 
aks etgani bois uni obrazli ifodalash maqsadida “bir daraxtning poʻstlogʻi boshqa daraxtga 
yopishmaydi” degan maqolni keltirib oʻtish joizdir. Darhaqiqat, har bir xalq oʻzi yashayotgan 
geografik hudud, flora va fauna muhiti hamda urf-odat va til aspektidan kelib chiqqan holda, 
hatto, hududiy jihatdan yondosh, kechmishi oʻxshash boʻlgan qoʻshni xalqdan farq qilishi 
mumkin. Yoki aksincha: bir-biridan uzoq turli geografik hududlarda yashovchi va qardosh 
boʻlmagan tillarda soʻzlashuvchi xalqlar yaratgan maqol va matallarning aynan muqobillari ham 
uchrab turadi. Shu boisdan ta’kidlash joizki, maqol va matalli iboralar millatning tarixiy 
rivojlanish jarayonlaridagi maishiy turmush qozonida qaynab, sayqallanib, oʻzgarmas holda 
ishlatiladigan shaklga keladi, xalqning asriy oʻtmishi, milliy til tarovati va etnomadaniy 
qadriyatlarini oʻzida mujassam etadi.
Madaniyatlararo muloqot tilshunoslikning muhim zamonaviy yoʻnalishlaridan biri 
boʻlgan lingvomadaniyatshunoslik doirasida tahlilga tortildi. Lingvomadaniyatshunoslik oʻtgan 
asrning oʻrtalarida V.fon Humbolt va A.A.Potebnyalarning nazariy qarashlariga asoslangan 
holda vujudga kelgan. Jumladan, Vilgelm fon Humbolt: «Alohida olingan tilning ichki tuzilishi 
va oʻziga xosligini koʻra olish qobiliyati millat ruhining oʻziga xosligini anglay bilish koʻnikmasi 
bilan bevosita bogʻliq hodisadir. Tillarning xilma-xilligi tovushlarning turlichaligi bilangina 
emas, balki har bir millat vakillari olam hodisalarini farqli ravishda qabul qilishi bilan ham 
belgilanadi», – deb yozadi. [Gumboldt, 1984:]. 

---

246 
Darhaqiqat, har bir xalqning dunyoni anglashda oʻziga xos idrok yoʻsini, oʻziga xos 
tasavvur tarzi va bu tasavvurning oʻziga xos lisoniy manzarasi, umumlashtirib aytganda, oʻziga 
xos lingvotafakkur tamoyillari mavjud. 
Lingvomadaniyatshunoslik kognitiv lingvistika bilan uzviy bogʻliq boʻlib, unda konsept 
tushunchasi ham ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ushbu yoʻnalishda inson – til – madaniyat uchligi, 
madaniyat va tilning oʻzaro ta’siri masalalari oʻrganiladi. “Inson aqlini, insonning oʻziday, tildan 
va nutq yaratish hamda nutqni idrok qilish qobiliyatidan tashqarida tasavvur etib boʻlmaydi”, – 
deb yozadi V.A.Maslova. [Maslova, 2001:5]. Sh.Safarov esa bu masalaga quyidagicha 
yondashadi: “Madaniyat hech qachon qotib qolgan hodisa sifatida talqin qilinmasligi lozim, u 
taraqqiy qilib boradi, bir holatdan ikkinchisiga oʻtadi, boshqa madaniyatlar bilan qorishib 
boradi”. [Safarov, 2006:63]. Zamonaviy tilshunoslikda paradigma doirasida shakllangan kognitiv 
tilshunoslik va lingvomadaniyatshunoslik yoʻnalishi tildagi madaniy omil va insondagi lisoniy 
omilga qaratilgandir. “Lingvomadaniyatshunoslik tilni madaniyat hodisasi sifatida oʻrganib, 
dunyoni milliy til prizmasi orqali oʻziga xos tarzda koʻrish boʻlib, bunda til alohida milliy 
mentallikning 
ifodachisi 
sifatida 
ishtirok 
etadi”. 
[Maslova, 
2001:5].
Lingvomadaniyatshunoslikning vazifasi til va madaniyat, til va etnos, til va mentalitet oʻrtasidagi 
oʻzaro munosabatni tavsiflash va oʻrganishdan iborat boʻlgan” [Vorkachev, 2001: 64] ligi oʻzbek 
tilshunosligida ham koʻproq qiyosiy aspektdagi izlanishlar olib borishga, maqol va matalli 
iboralarning milliy va madaniy xususiyatlarini tadqiq etishga undadi.
Fin paremiologi Matti Kuusi: «Bizning maqol va matallarga boʻlgan munosabatimizdagi 
asosiy xatomiz umumbashariylik fenomenlarini milliylik fenomenlari oʻrnida qabul 
qilishimizdir», – degan edi. [Kuussi, 1969: 385] Iboralarda umumbashariylik elementlari juda 
ham koʻp. Bu madaniyatlararo muloqotning rivojlanishida, axborot almashuvchilar oʻzaro bir-
birlarini anglash jarayonini soddalashtirishga xizmat qiladi. Biror millatning maqollarini boshqa 
millatlarning maqollari bilan qiyoslamasdan alohida oʻrganish ularning mohiyatiga yetmasdan, 
faqat tashqi koʻrinishini oʻrganish demakdir. SHuning uchun V.P.Anikin: “Har bir maqol va 
matalni millatning mazkur maqolni yaratgan davri, tarixi, urf-odatlari va dunyoqarashlari bilan 
bogʻlab oʻrganish kerak”, – deb yozadi. [Anikin, 1957: 10] E.Y.Kokare paremiyalarni qiyosiy 
oʻrganishning ikki asosiy qirrasini belgilar ekan, birinchidan, paremiyalarning tarixiy taraqqiyot 
jarayonida kelib chiqishini aniqlash maqsadida koʻp xalqlarning ogʻzaki ijodidagi alohida 
olingan maqol va matallarni oʻrganish; ikkinchidan, muayyan bir xalqning maqol va matallar 
xazinasidagi xalqaro va milliy qadriyatlarning oʻzaro munosabatini oʻrganish lozimligini tavsiya 
qiladi.[Kokare,1978: 273] 
R.Madjidovaning xulosasiga koʻra, maqollar lingvomadaniyatshunoslik nuqtayi nazaridan 
olib qaralganida madaniy sema, madaniy fon, madaniy konsept va madaniy konnotatsiyani 
oʻzida mujassamlashtirgan madaniy ma’lumotni, madaniyatning milliy umumlashgan holdagi 
koʻrinishini aks ettiruvchi madaniy matndir. [Majidova, 2008: 25] 
Tilning milliy oʻziga xosligi aynan maqol, matalli iboralarda yorqin namoyon boʻladi. 
Hozirgi shiddatli globallashuv zamonida har bir millat boshqalarga oʻxshamagan jihati bilangina 
jahon ayvonidan oʻziga munosib joy topa olishi mumkin. B.Toʻychiboyev, “Zominning til 
qomusi” asarida “Ilgari universallik umumilliylikda deb tushunilardi. Endilikda universallik 
xususiylikda ekani, xalq qanchalik oʻziga xos boʻlsa, uning universal, boshqalar bilan kesishib 
ketadigan ma’naviy, axloqiy chizgilari, shunchalik koʻpayishi anglab yetildi”, deb yozadi 
[Toʻychiboyev, 2012: 29] 
Iboralarning umumiyligi va xususiyligi oʻzaro aloqador omillarning ta’siri natijasi 
hisoblanib, uning negizida millatlarning qardoshligi yoki madaniy uzviy bogʻlanganligi, 
umuminsoniyat tarixiy taraqqiyotiga aloqadorligi, tafakkur qonuniyatlarining umumiyligi yotadi. 
Ikki va undan ortiq tillar iboralar semantikasida umumiy elementlarning mavjudligi kuzatiladi.
Iboralar, frazeologik birliklarning tarjimasi bilan bogʻliq jarayonlar ham madaniyatlararo 
muloqotning toʻgʻri, sof, tushunarli, hammaboplik printsiplariga xizmat qiladi. Tarjimada 

---

247 
ishlatiladigan frazeologik kalkalash, tarjimasiz qabul qilish, frazeologik semantik qabul qilish va 
parallelizm hodisalari tillararo frazeologik birliklar paydo boʻlishining unumli usullari 
hisoblanadi. Ma’lumki, kalkalash jarayonida oʻzga til soʻz birikmasining tarjimasi, uning tarkibi 
va semantik asosi toʻgʻridan toʻgʻri qabul qilinadi, bu esa frazeologik timsolning saqlanib 
qolishiga sharoit yaratadi. Semantik kalkalash jarayoni turli tillar frazeologik tizimi 
yaqinlashuvining, har bir tilning frazeologik fondi boyishining samarali usuli hisoblanadi. 
I.A.Guseynovning fikricha, «Kalkalash mumkin boʻlmagan frazeologik birliklar xalqning 
madaniyati, maishiy xususiyatlari, milliy oʻziga xosligini namoyon etuvchi FBlardir», – deb 
yozadi [Guseynov, 1981:168] Bu frazeologik birliklarning semantik tarkibiga kiruvchi tarjima 
qilinmaydigan elementlar mavjudligidan dalolatdir. Bunday iboralarning semantikasi oʻzga 
tildagi milliy-madaniy oʻziga xosliklarni saqlab qolgan holda tarkibiy qismlari orqali berilishi 
mumkin. Lekin tarjima qilinmaydigan timsol shu FBlarning semantikasi ostida yotadi. Masalan, 
chet tilini oʻrganuvchilarga frazeologizmlarni oʻqitish metodikasining asosini tillardagi 
frazeologik fondning baynalmilal elementlari tashkil qiladi. Ularga asoslanib oʻqituvchi 
oʻrganilayotgan til maqol va matallar milliy xususiyatlarini taqdim etishi lozim. 
Frazeologizmlarni 
oʻqitish 
jarayonida 
oʻlkashunoslik 
mavzularini 
faqatgina 
milliy 
aspektlardagina emas, balki ona tilidagi FBlar semantikasida mavjud boʻlgan baynalmilal 
elementlarni ham qiyoslab oʻrgatish kerak boʻladi. FBlarning oʻrganilishiga boʻlgan bunday 
yondashuv, ya’ni oʻzga tildagi FBni ona tilidagi FB bilan qiyoslash va ulardagi umumiy hamda 
alohida 
xususiyatlarni 
oʻrganish 
samarali 
usul 
hisoblanadi. 
[Shanskiy, 
1969:16] 
Y.P.Solodubning fikricha: “Oson qiyoslashni, assotsiativ yaqin frazeologik tizim elementlarini 
oʻzlashtira olgan oʻquvchi va talabalar rus frazeologiyasining milliy xususiyatlarini va farqlarini 
chuqur qabul qiladilar”. [Solodub, 1985:14] Shunday qilib, milliy oʻziga xoslik va baynalmilal 
elementlar u yoki bu tilning frazeologik tizimida oʻzaro bogʻliq. Frazeologik birlikning 
semantikasi fonida frazeologik timsol turli tillarning oʻziga xosxususiyatlari bilan bogʻliq, lekin 
har bir timsolning ma’no jihatidan oʻzaro bogʻliqligi umumiy chegara hisoblanadi. Shu jihatdan 
olib qaralganida, ekvivalentsiz FBlar toifasiga ma’no jihatidan oʻxshashligi yoʻq, oʻzga tillarga 
xos frazeologizmlar kiradi. Timsolni tarjima qilish imkoniyati boʻlmaganligi sababli ular 
ekvivalentli oʻxshatishlar hosil qilmaydi. 
Demak, milliy maqol, matalli iboralar ma’lum bir millatning madaniyati, milliy urf-
odatlari, oʻziga xos udumlari kabi jihatlarini yorituvchi, shuningdek, taqqoslanadigan tillar, 
xalqlar hayoti, dunyoqarashi va turmush tarzini, etik va estetik me’yorlarini ifodalovchi maqollar 
orasidagi milliy parameologik qatlamdir. Bu qatlamga mansub paremik materialning milliy 
oʻziga xosligi, bizningcha, quyidagi holatlarda yorqinroq namoyon boʻladi:
a)muayyan xalqning oʻtmishini hamda hozirgi ijtimoiy-siyosiy va maishiy hayotini aks 
ettirishida;
b) millatlarga xos xarakter xususiyatlarning ishonarli ifodalanishida;
v)millat yashovchi hududga oid toponimika, flora, fauna materiallarining ishtirok 
etishida;
g)millatga xos dunyoqarash, urf-odat hamda marosim motivlarining mavjudligida.
Fikrimizning dalili uchun, aytaylik, idiomatik birliklar milliy oʻziga xoslikni yorqin 
ifodalovchi til fakti hisoblanib, tadqiqotchilarning aniqlashlaricha, agar biron bir iboraning 
boshqa tillarda muqobili boʻlsa, u idioma tarkibiga kirmaydi, lekin u frazeologik birlik 
hisoblanaveradi. FB bir tildan boshqa tilga «kalьka» tarzida tarjima qilinsa, u oʻz birlamchi tilida 
«idioma» boʻlib qolaveradi. [Nazaryan 1968: 285] Buning sababi idiomalarning toʻliq koʻchma 
ma’noda ishlatilishidadir. Masalan, rus tilidagi «убить время» iborasi fransuz tilidagi «tuer le 
temps” FBning “kalka” shakli boʻlgani uchun fransuz idiomasi boʻlib qolaveradi. Yana bir 
misol: «faire danser l’ance du panier» (soʻzma-soʻz tarjimasi – «savat tutqichini qaltirashga 
majbur qilmoq») – ham shakl, ham ma’no jihatidan fransuz lar uchun milliy hisoblanadi. Chunki 

---

248 
bu iboraning boshqa tillarda muqobili mavjud emas. Majoziy ma’nosi – «xaridorning bor-budini 
shilib olish». 
Latish paremiyalarini qiyosiy oʻrgangan olim G.Zimanas “Milliy madaniyat tushunchasi u 
yoki bu millat madaniyatidagi barcha holatlarni, oʻziga xoslik esa boshqa millatlarning 
madaniyatida boʻlmagan jihatlarni qamrab oladi”, – deb yozadi. [Zimanas., 1965: 52] 
Umuman, milliy madaniyat toʻgʻrisida aytilgan bu nazariy fikr milliy adabiyotning xalq 
ogʻzaki ijodi boʻlimiga va milliy tilning paremiologiya boʻlimiga ham tegishlidir. O.A.Kornilov: 
«Har bir etnik til yagona jamoa tomonidan yaratilgan san’at, xalq madaniyatining ajralmas 
qismi, milliy madaniyatdagi oʻziga xos fikrlash, oʻz-oʻzini anglash va mustaqil ifodalash 
organidir”, – deb ta’kidlar ekan, maxsus milliy leksikani uch turga ajratadi: 1) maxsus urf-
odatlarni anglatuvchi; 2) maxsus prototiplarga ega universal konseptlarni anglatuvchi; 3) maxsus 
abstrakt konseptlarni anglatuvchi leksemalar. [Kornilov, 2003: 147] 
Har bir xalqning milliy urf-odatlari, afsona va ertaklar, tarixiy aforizmlar qahramonlari, 
kiyimlar, asbob-uskunalar, joy nomlari orqali koʻproq namoyon boʻladi. Binobarin, har qanday 
soʻz, soʻz birikmasi yoki frazeologik birlikning yaratilish tarixi, etimologiyasida milliy-madaniy
xususiyatlar yotadi.
Oʻzbeklarda mehmondoʻstlik, farzand tarbiyasi, chorvachilik va ziroatchilik bilan 
bogʻliq komponentlar koʻproq koʻzga tashlanadi. Jumladan,