|
2.Özbek Türkçesinde Kalıp Sözler
Kalıp sözler, Özbek Türkçesinde de günlük hayatta, genellikle konuşma esnasında
kullanılan selamlaşma, tanışma, vedalaşma gibi fikir, duygu, hareket bildiren kelimelerin bir
232
araya getirildiği bir iletişim unsuru olarak karşımıza çıkar. Özbek Türkçesi de kalıp sözler
bakımından oldukça zengin bir dildir.
Özbek Türkçesinde kalıp sözler konusu üzerinde çalışılmaya ihtiyaç duyan, çeşitli farklı
görüşlerin ve değerlendirmelerin olduğu karışık bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Kalıp
sözler konusu 1960’lı yılara kadar Özbekçe ders kitaplarında kendisine yer bulamamıştır. Daha
sonraki süreçte konun işlenmesiyle beraber, konu üzerinde çalışan araştırmacılar arasında bir
takım fikir ayrılıkları meydana gelmiştir. Bunları sıralamak gerekirse; kalıp sözlerin
adlandırılması, kalıp sözlerin cümle bilgisi bakımından konumlandırılması ve kalıp sözlerin dil
ve konuşma arasındaki yaşadığı çatışmaya değinilmelidir. Biz çalışmanın kapsamı gereği
yalnızca kalıp sözlerin adlandırılması noktasında yaşanan karışıklara dair bilgiler vereceğiz.
Diğer tüm bilgiler için; (Bobokolanov, 2000: 31-37).
Kalıp sözlerin adlandırılması konusunda Türkiye Türkçesinin aksine Özbek Türkçesinde
çeşitli görüş ayrılıkları ve kavram farklılıkları bulunmaktadır. Bobokolanov, kalıp sözler
konusundan terim olarak ilk kez bahseden ismi A. Gulomov olarak işaret etmiştir (2000: 33). A.
Gulomov,
“soʻz-gap”
veya
“boʻlaklarga ajralmaydigan gap”
terimlerini kalıp söz konusu için
önermişse de
“soʻz-gap”
kullanımını pek tercih etmemiştir ve kendisi araştırmalarında
“undash
gap”
kavramını kullanmıştır (2000: 33). Bu görüşün dayanağını Bobokalov şu şekilde
değerlendirmiştir: “
Bize göre bu görüşün sebebi, bu tarz ifadelerin tek bir kelimeyle değil, kimi
zaman birden fazla kelimeyle (assalomu alaykum, hayrli tun, hayrli oqshom) ifade
edilebilmesidir.”
(2000: 33). Ancak yine de soʻz-gap kullanımı Özbek Türkçesinde kendisine yer
bulan ve sık kullanılan bir kavramdır. E. Şadmanov bu konuda “undash gap” kavramının
“soʻz-
gap”
tanımlaması içerisinde yalnızca bir alt başlık olarak konumlanması gerektiğini, bu sebeple
de yeterli olamayacağını,
“so-z-gap”
veya
“boʻlinmas gap”
kullanımlarının yerinde olacağını
belirtmiştir. Günümüzde de çoğunlukla
“soʻz-gap”
kavramı kullanılmaktadır.
“modal soʻz”
kullanımı da çeşitli dilbilgisi kitaplarında da kalıp sözler konusunu içeren bir konu olarak
karşımıza çıkabilmektedir (Tursunov, 1992: 370-375), (Qobuljonova, 2013: 106-107).
Özbek
Türkçesinde kalıp sözlerle ilgili yapılan en kapsamlı çalışmalar Bobokolanov
tarafından gerçekleştirilmiştir. Kendisinin 2000 yılında Taşkent’te sunduğu “
Oʻzbеk tilidа
sеmаntik-funktsiоnаl shаkllаngаn soʻz-gаplаr
” adlı tezi, 2006 yılında Taşkent’te yayımlanan
“Oʻzbek tilida gap sintakisisi va soʻz-gaplarning sistem-struktur talqini”
adlı çalışması ve 2009
yılında Buhara’da yayımlanan
“Soʻz-gaplar ustida yana soʻz-gaplar”
adlı çalışması alandaki en
önemli çalışmalardandır. Bobokalonov’u kalıp sözler konusunda ön plana çıkartan unsur
şüphesiz kalıp sözlerin sınıflandırılması ve kalıp sözlerin ölçütünü oluştuma konusundaki
rolüdür. Bobokalonov, kalıp sözler üzerine beyan edilen birbirinden farklı görüşlere bir yenisini
eklemek yerine görüşleri değerlendirip, ortaya koyduğu yeni ifadelerle kalıp sözleri bir formül
haline getirmiştir. Kendisi 2000 yılında sunduğu disertatsiyasında bu durumdan bahsetmektedir
(Bobokalonov, 2000: 31-37). Bunun yanı sıra yine çeşitli dil bilgisi eserlerinde kalıp sözler
konusu kısa, öz bir biçimde işlenmiştir. (Umurkulov, 2009: 134), (Yuldoşeva, 2018: 96-97),
(Qobuljonova, 2010: 106-112), (Maksudova, 1992: 53), (Shodmonov, 1967: 14), Shodmonov,
1972: 37-53).
Kendi içerisinde birçok farklı yapıda ve türde olabileceği bilinen kalıp sözler, Özbek
Türkçesinde çeşitli sınıflandırmalar içerisinde değerlendirilmiştir. Özbek dilbiliminde Kalıp
sözlerin sınıflandırılmasındaki temel kaynak 1952 yılında V.V. Vinagradov tarafından
yayımlanan
“Grammatika ruskogo yazika” (Rus dilinin grameri)
adlı eserde kalıp sözlerle ilgili
verilen bilgiler doğrultusunda şekillenmiştir (Bobokolanov, 2000: 32). Bu eserin 2. Bölümünün
2. Cildinde, 30-80. Sayfaları arasını kapsayan “Kalıp Sözlerin Genel Açıklaması” adlı bölümde
kalıp sözlerin 6 ayrı bölümde incelendiğini görmekteyiz. Bu noktada kalıp sözlerin kendi
içlerinde sınıflandırılması konunun daha iyi anlaşılıp sistemli hale gelebilmesi adına doğru bir
yaklaşımdır. Buna göre,
Hazirgi Oʻzbek Adabiy Tili
’nde kalıp sözlerin dört grupta
sınıflandırıldığı ve genel anlamda Özbek Türkçesinde kabul görmüş, konuyu tam anlamıyla
233
kapsama noktasında son derece kullanışlı bir sınıflandırmaya sahip olan bölümden bahsetmek
gerekir (Sayfullayeva, 2009: 281):
Do'stlaringiz bilan baham: |
