Tili va adabiyoti universiteti

сабантуй
tarzida 
ishlatiladi. Mazkur soʻz “ot+ot soʻz turkumi” qolipi asosida kompozitsiya usuli yordamida 
yasalgan, ya’ni “saban – turkcha sabon (temir omoch)+toʻy” kombinatsiyasidan tashkil topgan. 
Har yili Oʻzbekistonda tatar va boshqirdlar Sabantoʻy bayramini keng nishonlab kelmoqda. 
Sabantoʻy bayramida Tataristondan kelgan san’atkorlar oʻz qoʻshiqlarini ijro etadilar. 
Marosimlarda an’anaviy kurashchilar oʻzaro musobaqa oʻtkazishadi. Ip tortish, ustunga chiqish, 
qopda sakrash oʻyini, chelakda suv tashish va ayollar oʻrtasida bilak kurashi kabi oʻyinlar 
koʻplab odamlarni oʻziga jalb qiladi. Turkiy xalqlarning eng katta an’anaviy bayramlaridan biri 
boʻlgan ushbu ayyom bahor bayrami Navroʻz arafasida oʻtkaziladi. 
Oziq-ovqat mahsulotlaridan biri boʻlgan 
колбаса
leksemasi ayni turkiy soʻz boʻlib, u 
turkiy qardosh xalqlardan rus xalqiga XVIII asrlarda kirib borgan. Ikki soʻz – “qoʻl+bosmoq” 
soʻzlarining qoʻshilmasidan hosil boʻlgan. Soʻz yasalish qolipi “ot+Fe’l”. Shipova ham tarix fani 
taqdqiqochilarining fikriga tayangan holda “Rus tilidagi turkiy soʻzlar” kitobida mazkur 
leksemaning yasama ekanligini qayd etadi [Shipova, 183]. Uning fikricha, колбаса – кол(рука) 
hamda басу (давить) soʻzlaridan tarkib topgan. “Oʻzbek tilining universal lugʻati” da esa 
mazkur leksema quyidagicha tahlil qilingan: [r. kolbasapishirilgan goʻsht] Ichakka yoki sun’iy qobiqqa (plyonkaga) quyma, goʻsht tiqib tayyorlangan 
ovqat mahsuloti.
Oʻrtasiga ingichka, uzun grafit joylangan choʻp shaklidagi, xat yozish, rasm solish, 
chizma chizish uchun ishlatiladigan yozuv, chizuv asbobi hsioblanuvchi 
карандаш
soʻzi 
“ot+ot” qolipidagi yasama soʻz hisoblanadi. Fasmer va Ogiyenko bu soʻzning “qora” + “tosh” 
soʻzlarining kombinatsiyasidan hosil boʻlganini ta’kidlaydi [Ogiyenko, 1935, 35]. Rus olimi 
Nemet karandash soʻzi borasida bir necha mulohazalarni beradi. U arab bosqinchiligi davrida 
mazkur soʻzning barcha xalqlarda keng tarqalganligi, arablardagi “kalem” soʻzidan boshqa tillar 

---

226 
foydalanib, tarixiy taraqqiyot natijasida fonetik oʻzgarishlarga uchragan holda rus tiliga 
oʻzlashganligini qayd etadi. Dmitriyev karandash soʻzidagi “n” tovushini soʻz oʻrtasidagi 
orttirilgan tovush, deb hisoblaydi. Mazkur fikrlarni umumiylashtirib, shunday xulosa qilamizki, 
qalam grafit(qora tosh)dan tayyorlanganligi bois, карандашhaqiqatda “qora” va “tosh” 
soʻzlaridan hosil boʻlgan. 
Arab tilidan turkiy tillar orqali rus tiliga oʻzlashgan yasama soʻzlardan yana biri 
“гулоб”
gul va ob (suv) soʻzlarining kombinatsiyasidan tashkil topgan. 
Quruγöl jemiš ja 
ǯüläŋbin ǯüläb, özi qatγu tutγu bu barča šärab
– Quruq, xoʻl meva yo sharbat (va) gulobni, (va) 
har xil sharoblarni oʻzi hozirlashi va saqlashi kerak[ҚБН, 2865]. Baytda sharobdorning 
xususiyatlari aks etgan. “Qadimgi turkiy til lugʻati”da 
ǯüläb
soʻzi “gul suvi, asal va shakar 
qoʻshib tayyorlanadigan qizil rangli suv, ichimlik” tarzida izohlangan [ДТС, 642]. Alisher 
Navoiy asarlarida bu leksema gulob shaklida qoʻllanib, “gul suvi, atirgul yaproqlaridan 
olinadigan xushboʻy ichimlik, koʻz yoshi” ma’nolarini bildirgan: Olam aro chehradin gul ochib, 
xay birla gulob yerga sochib [“Layli va Majnun”, 70а16; ANATIL, I, 41].
 
Koʻrinib turibdiki, rus tiliga qardosh xalqlarimizdan kirib borgan soʻzlar ichida nafaqat 
sodda tub soʻzlar, shuningdek, yasama soʻzlar ham mavjud. Albatta, bunday leksemalarning 
mavjudligi turkiy tillarning yana bir marotaba qay darajada mavqega ega ekanligini koʻrsatib 
beradi. Yasama soʻzlar uchun turkizmlarning asos vazifasini oʻtashi biz uchun yana bir bor faxr 
tuygʻusini beradi. 
Rus-turk aloqalarini oʻrganish rus tilidan turkiy tillarga kirib kelgan hamda turkiy 
tillardan rus tiliga oʻzlashgan soʻzlarni aniqlashga imkon berdi. Bunday tadqiqot ishlarida tahlil 
qilingan soʻzlar, albatta, keyingi lugʻatchilik ishlarida asos vazifasini oʻtaydi. Etimolgik lugʻatlar 
yaratish, oʻzlashma soʻzlar indeksini koʻrsatish boʻyicha manba boʻlib xizmat qiladi.