|
(Ul baxti qaytqon eshittikim, cherik ta'yin boʻlubtur, boshini qoʻligʻa olib,
dunyodin chiqar.
[“Boburnoma”,2002:265]),tengri hukmini butkarmish
(Chanderiyni muhosara
qilgʻonda xabar keldikim, Kobulda Tengri hukmini butkarmish.
[“Boburnoma”, 2002:131]), gardi
198
fanogʻa
ketmoq
(Va
Hasanxon
Mevatiyga
miltiq
tegib,
gardi
fanogʻa
ketti.
[“Boburnoma”,2002:264]). Bulardan tashqari «oʻlim» semali frazemalarning
tengri
rahmatiga bordi, juvonmarg boʻldi, ajal yetti, olamdin kechti, shunqor boʻldi, shahid boʻldi,
tengri rahmatiga bordi, olamdin kechdi, ajal yetdi, oʻqqa, qilichqa, suvgʻa bordi, qilichqa
bordi,olamdin safar qildi,qora oldurmay
kabi shakllari ham uchraydi.
«Boburnoma»da «oʻlmoq» tushunchasi oʻn toʻqqiz xil shakldagi ibora bilan ifodalangan.
Asarning oʻttizga yaqin oʻrnida «oʻlmoq» tangri nomi bilan bogʻlab aks ettirilgan . Oʻlim semali
frazemalarni nutqida ifodalashga qadimdan xalqimizda juda ehtiyotkorlik bilan yondashilgan.
Sababi, har bir insonga noxush xabar aytilganda yoki yetkazilganda eshituvchi inson
tomonidandoim ham bosiqliq bilan qabul qilinavermagan. Shuning uchun ham xalqimizda
«oʻldi» ma’nosini beruvchi bir necha soʻz yoki birikmalar mavjud boʻlgan. «Boburnoma»
matnida «oʻlim» semasini ifodalovchi 20dan ortiq frazemaning borligi biznnig ushbu fikrimizga
yaqqol dalildir.
6. «Jazo» semali frazemalar: qatli om qilmoq-«barchani oʻldirmoq»
(Elni tamom qatliom
qildi.
[“Boburnoma”,2002:82]), qoratayoq qilmoq-«urmoq»
(Axsining bir pora lavand va
avboshni barin qilib, qoratayoq qilib, Axsining tosh qoʻrgʻonidagilarni zarbi rost arkka
tiqib...,
[“Boburnoma”,2002:68]), kalla minora qoʻpormoq-«kalladan minora tiklash», boʻynigʻa
urdurmoq-«oʻldirmoq»
(Shayboqxon
Samarqandning
Chorsuyida
boʻynigʻa
urdurdi.
[“Boburnoma”,2002:105]), yasoqqa yetti-jazo turi
(Ba'zi sultonlari va sarkashlarikim,
ilikka tushib edi, yasoqqa yetti.
[“Boburnoma”, 2002:105])yasoqqa yetkurdi, burnini teshdi-jazo
turi
(Kishilar yiborib besarliq qilgʻon elning ba’zisini yasoqqa yetkurub, ba’zisini burnini
teshib, oʻrdadin evrurdilar.
[“Boburnoma”,2002:166])
7. «Muomala» semali frazemalar: yomon maosh qilmoq- «yomon muomala qilmoq»
(Uzun Hasan va Sulton Ahmad Tanbal viloyat eliga bisyor zulmlar oʻtkarib, yomon maosh qilib
edilar.
[“Boburnoma”,2002:68]), yaxshi maosh qilmoq-«xushmuomala boʻlmoq»
(Bu jihattin bu
togʻ eli birla yaxshi maosh qilmoq vojib va lozim edi.
[“Boburnoma”,2002:166]), ziddona maosh
qilmoq-«kelishmaslik
»- (Chun Ustod Aliquli ziddona maosh qilur edi, bu jihattin Mustafoni
burongʻorda Xumoyunning olida ta'yin qilildi),
musolaha oragʻa solib - «sulh taklif qilish»
(Chun elchi yiborib, qadimdanturkka aloqador viloyatlarni tilab, musolaha oragʻa solilib
edi,tavjih qilgʻon yarmoqlaraksar ilikka tushti.
[“Boburnoma”,2002:169]).
8. Harbiy tushunchalarni ifodalovchi frazemalar: til tuta yiborildi-«aygʻoqchilikka
yubormoq»
(Xoja Kalonning navkari Haydarqulini til tuta yiborildi.
[“Boburnoma”,2002:191]),
qochmoqqa yuz qoʻydi-«chekinmoq»
(Bu holatni koʻrub moʻljor toʻgʻrisidagʻi qalin bangaliy
kemalari suv quyi qochmoqqa yuz qoʻydilar.
[“Boburnoma”,2002:258]), ilik qoʻshmoq-
«qoʻshilmoq»
(Sultonlargʻa kishi chopturdumkim, oʻtganlarni yaxshi yigʻib, ul oʻtrudagʻi farjgʻa
yovuq yeta yonidin yurub, gʻanimgʻa ilik qoʻshung,
[“Boburnoma”,2002:258]), qoʻlgʻa olmoq-
«tutmoq
» (Aning xizonasini osonligʻ bila qoʻlgʻa olduk.
[“Boburnoma”,2002:246]), ahdgʻa
turmay-«xiyonat qilmoq»
(Tusni sekkiz oy qabab, sudh bila olib, ahdgʻa turmay, tamom el
atogʻlarini qirib, xotinlarini asir qildilar.
[“Boburnoma”,2002:214]), gʻalaba bosh yibordi-
«isyonchilarning boshini olib joʻnatmoq»
(Borib, yiroqdin ilgʻob, bu afgʻonlarni yaxshi bosib,
qalin kishisini qirib, gʻalaba boshlar yibordi.
[“Boburnoma”,2002:217]), band qildi-«asir olmoq»
(Rustamxon degan bir mardak Miyoni duobdagʻi tarkashbandlarni yigʻushturub, kelib Koʻyilni
olib, Kichik Alini band qildi.
[“Boburnoma”,2002:223]), bosh koʻtarib-«isyon qilib»
(Ikki suvni
orasigʻa bosh koʻtarib, Koʻyil qasabasini urushub olib edi.
[“Boburnoma”,2002:264]).
Koʻrinadiki, «Boburnoma»da sinonim va uyadosh frazemalardan unumli foydalanilgan.
Iboralarning bir guruhi garchi sinonim boʻlsa-da, ular oʻrtasida ma'lum uslubiy farqlar mavjud.
Masalan, shunqor boʻldi frazemasi shunchaki «oʻlmoq» ma’nosini ifodalasa, juvonmarg boʻldi
frazemasi «yosh vafot etdi» ma’nosini bildirib, yosh ketganlik holatiga urgʻu beriladi.Xulosa
qilib aytganda, bir umumiy ma’noni bildiruvchi turkum frazemalar «Boburnoma»da oʻrinsiz
takrorlar, uslubiy gʻalizliklar boʻlmasligiga xizmat qiladi. Shu bilan bir qatorda ifodaning
199
ravonligi, bayonning musiqiyligini ham ta'minlaydi. Tilshunoslik nuqtai-nazaridan bunday
sinonim va uyadosh frazemalarni, ayniqsa ularning tarixiy shakllarini oʻrganish yangi-yangi
ma'lumotlar, aniq xulosalarga asos boʻlishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
