Tili va adabiyoti universiteti

Genetic features of the vocabulary of “Zafarnoma” written by Sharafiddin Ali Yazdiy 
 
Primov Azamat Iskandarovich

 

Urganch davlat universiteti O‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsent, 
[e-mail]
 

---

156 
Annotation:
 This article is devoted to study of the genetic features of the language of the 
old Uzbek literary translation of Zafarnoma by Sharafiddin Ali Yazdi, another rare source that 
fully embodies the state of the old Uzbek literary language in the early XVI century, the 
semantic features of words in Turkish, Arabic, Iranian, Mongolian and other languages, the 
contribution of such lexical units to the changes in the lexical structure of the old Uzbek literary 
language in the XVI century are proved by examples. 
Key words:
 Sharafiddin Ali Yazdi, Zafarnoma, historical lexicon, genetic features, Turkish 
layer, Arabic words, Iranian layer, Mongolian words. 
Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub “Zafarnoma” asarining Muhammad Ali ibn 
Darvesh Ali al-Buxoriy tomonidan 1519-yilda, asar yozilganidan salkam yuz yildan keyin 
amalga oshirilgan oʻzbekcha tarjimasida eski oʻzbek adabiy tilining XVI asrdagi leksik 
tarkibidagi oʻzgarishlar oʻzining toʻliq ifodasini topgan. Shuning uchun manba oʻsha davr til 
xususiyatlarini oʻrganishda juda muhim hisoblanadi.
Tilning lugʻat sathi tilda mavjud boʻlgan soʻzlarning yigʻindisidan iborat. Lugʻat sathi 
tilning fonetik-fonologik va grammatik sathlaridan har doim oʻzgarib, rivojlanib turishi bilan 
ajralib, farqlanib turadi. Fan, texnika, madaniyatning rivojlanish jarayoni lugʻat sathining doimiy 
oʻzgarib turishini taqozo etadi. Shunga koʻra, tilning lugʻat sathi paydo boʻlishi va qoʻllanish 
doirasi jihatidan farqlanadigan bir necha qatlamlardan tashkil topadi [Хolmonova, 2019:86].
Til lugʻat tarkibini tarixiy-etimologik jihatdan, ya’ni soʻzlarni genetik manbalariga koʻra 
tadqiq etish oʻzbek tilining qardosh va qardosh boʻlmagan tillar bilan aloqasini, mazkur tilda 
qaysi tillarning ta’siri mavjudligini aniqlashga qoʻmaklashadi. Pirovard natijada, bunday 
izlanishlar oʻzbek tili soʻz boyligi, grammatik koʻrinishining tarixiy yoʻllarini anglashda 
nihoyatda muhimdir. Binobarin, tilning leksik tarkibini genealogik manbalarga muvofiq 
guruhlash, ilmiy jihatdan tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Tildagi leksik (oʻz va oʻzlashma) 
qatlamlarni lingvistik tadqiq etish leksik-semantik taraqqiyot qonuniyatlarini belgilashda oʻta 
muhimdir. Zotan, leksika tarix, madaniyat fan va halqning ijtimoiy-iqtisodiy rivoji bilan oʻzaro 
bogʻliq boʻlib, ilmiy tahlilda ularni hisobga olmasdan turib, soʻz ma’nolarining oʻzgarish 
manbalari va sabablarini aniqlash mushkul [Abdushukurov, 2019:41].
Markaziy Osiyo xalqlari Buyuk ipak yoʻli orqali Xitoyga borib savdo-sotiq qilgan qilgan 
[Xoʻjayev, 2007: 91-92]. Bundan tashqari, Buyuk ipak yoʻli orqali buddizmning yoyilishi Sharq 
xalqlarining madaniy aloqalari, Sharq tillarining oʻzaro ta’sirini ham belgilab berdi. Xitoy tilidan 
diniy va falsafiy tuShunchalarni anglatuvchi soʻzlar, buddizm san’ati, madaniyati, 
adabiyotShunoslik, kitobat ishi va fanning ayrim sohalariga doir terminlar turkiy tilga oʻzlasha 
boshladi [Sodiqov, 2009:14-15]. 
Eski turkiy tilda 
yinju // yenju // jinju
shakllariga ega “dur, marvarid” ma’nosini beruvchi 
xitoycha soʻz “Zafarnoma”da prokopaga uchragan holda 
inju
shaklida ikki oʻrinda ishlatilgan:

Husaynbekkim, hargiz kishiga bir qaro pul bermas erdi, qoʻrqunchdin bir avuch 
inju
 anga berdi 
(66).Asar tilida