Tili va adabiyoti universiteti

Key words:
manuscript, Uyghur manuscript, ancient Turkic language, textual studies, 
comparative analysis of texts.

filologiya fanlari doktori, professor, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, 
[e-mail]
 

---

130 
«Qutadgʻu bilig» masnaviysining uch yirik qoʻlyozmasi ma'lum: shulardan ikkisi arab, biri 
turkiy-uygʻur yozuvida. Arab yozuvli qoʻlyozmalarning koʻchirilgan sanasi aniq emas: fanda 
Namangan (Fargʻona) nusxasi taxminan XIII, Qohira nusxasi esa XIV yuzyillikda koʻchirilgan 
deb qaraladi.
Uygʻur yozuvli qoʻlyozmaning koʻchirilgan joyi, yil-oyi-kuni va kotibi aniq: uni Hasan 
Qora Sayil Shams baxshi hijriy 843, qoʻy yilida, muharram oyining toʻrtinchi kuni (melodiy 
1439 yilning 18 iyunida) Hirotda koʻchirib tugatgan. Bu toʻgʻrida masnaviy tugagandan keyingi 
tarixda shunday yozib qoʻyilibdi: 
Tügändi Qutadγu kitābï tarix sekiz qïrq üč yïlda qoy yïl 
muharram aynïŋ törti Haruda
(QBH.93a,26–27 ). 
Baxshining (oʻsha chogʻlar uygʻur xatida bituvchi kotibni ana shunday ataganlar) 
masnaviyga qoʻshimcha qilingan 38 baytli qasidasidan keyin ham yuqoridagi sana qaytariladi: 
Tarix sekiz yüz qïrq üčtä qoy yïl axirï muharram aynïŋ tört yaŋïsï Haru šahrïnda bitildi
(QBH.95a,9–14).
Qoʻlyozmalarning ikki alifboda ekanligi asarning ilkin nusxasi qanday yozuvda bitilganligi 
bilan bogʻliq tortishuvga olib keldi: ba'zi olimlar muallif oʻz asarini arab xatida bitgan desalar, 
boshqa birlari bunga teskari fikrda. 
Birinchi fikr tarafdorlari roʻkach qila oladigan bir misol bor. «Qutadgʻu bilig»ning beglikka 
sazovor kishi qanday boʻlmogʻi kerakligi haqidagi bobida begning sifati ta'riflanar ekan, qiziq bir 
bayt keltiriladi. Ushbu bayt asarning arab yozuvli Namangan va Qohira nusxalarida shunday: 
«Beg» atï «bilig» birlä baγlïγ turur, 
«Bilig» «lām»ï ketsä, «beg» atï qalur
(QBN.76a,6; QBQ.53a,13).
Mazmuni: «Beg» oti «bilig» bilan bogʻliqdir, 
«Bilig» «lom»i ketsa, «beg» oti qoladi [ya'ni, 
«bilig»
soʻzidan 
«lām»
harfi ketsa, 
«beg»
soʻzi qoladi]. 
Ushbu baytda muammo san'ati ishlatilgan. Unda 
«bilig»
va 
«beg»
soʻzlarining arab 
xatidagi yozilishiga ishora qilinib, bu ikki soʻzning mohiyatan ham oʻzaro bogʻliqligi 
uqtirilmoqda. 
Yanada muhimi, ushbu bayt olimlarni qat'iy xulosaga ham olib kelgan: ularning fikricha, 
muallif asarni arab xatida bitgan, aks holda bunday badiiy san'at ishlatilmagan boʻlardi. 
Aytish oʻrinliki, bu fikr arab yozuvli qoʻlyozmaga nisbatan toʻgʻri, lekin uygʻur yozuvli 
qoʻlyozmani inobatga olganda, bunday deyish qiyin. Sababi, ushbu bayt asarning uygʻur yozuvli 
nusxasida biroz boshqacha shaklda. Mana uning oʻqilishi: 
Beg atï bilig birlä baγlïγ turur, 
Biligi bedüsä, beg atï qalur
(QBH.38a,11). 
Shunga qarab, baytning ma’nosi ham oʻzgaradi:
«Begning oti [ya'ni, nom qozonishi uning] bilimiga bogʻliqdir, 
Bilimi buyuklashsa, begning oti (mangu) qoladi [ya'ni, uning dovrugʻi olamga taraladi]». 
Baytning bunday talqin qilinuvida jon bor: u oʻzidan avvalgi va keyingi baytlarning 
mazmuni bilan ham uygʻun. 
Urgʻulash oʻrinliki, Qoraxoniylar davlatida eski turkiy-uygʻur xatining mavqei ancha 
yuqori edi. Mahmud Koshgʻariy ham oʻzining «Devonu lugʻati-t-turk» asarida turkiy xalqlarning 
milliy yozuvi toʻgʻrisida soʻz yurita turib, ana shu yozuvni keltirgan (
qarang:
DLT,16–17).
Ushbu dalillarga tayanib, shunday fikrni aytish mumkin: