Tili va adabiyoti universiteti

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.Мирзиёев Ш.М. Ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганлигининг ўттиз 
йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи. Халқ сўзи, № 218. – Тошкент, 
2019 йил, 22 октябрь. 
2.Абдуллаев Ф.А. Ўзбек тилининг Хоразм шевалари. – Тошкент, 1961. 55-бет. 
3.Ishoqov F. “Boburnoma” uchun qisqacha izohli lugʻat. – Andijon: Andijon nashriyot-
matbaa” 2008. 173-bet. 
4.Маҳмудов Н. Тилнинг мукаммал тадқиқи йўлларини излаб... // Ўзбек тили ва 
адабиёти. – Тошкент, 2012. – № 5. – Б. 3-16. 
5.Mahmudov N, Xudoyberganova D. Oʻzbek tili oʻxshatishlarining izohli lugʻati, 
Toshkent: Ma’naviyat, 2013. 247-bet. 
6.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 5-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси, Т. 2008. – 63 б. 
7.Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати, 3-жилд. Toшкент, 
Университет 2009. – 269 б. 
Oʻzbek tili olmoshlarining xususiy belgilari asosida zidlanishi 
Dispute of Uzbek language pronouns on the basic of specific signs 
 

---

104 
Eshonqulov Oybek Tojiboyevich
*
Annotation.
This article defines the paradigm of unifying rhymes on the basis of the 
special sign of rhymes in the Uzbek language and analyzes the issue of their contradictions in 
speech use. 
Key words: 
deyksis
, 
personal pronoun, possessive pronoun, indefinite pronoun, negative 
pronoun, demonstrative pronouns, definitive pronoun
 
Til sathi birliklarining umumiy va xususiy belgilarini aniqlash, ularning xususiy belgilari 
asosida zidlanishga asos boʻlgan farqlanuvchi jihatlarini ajratish, ziddiyatlarning yuzaga chiqishi 
qonuniyatlarini oʻrganish tilshunoslikning muhim masalalaridan biri boʻlib kelgan.
Til sathi birliklarini til-nutq zidlanishida tadqiq etish lisoniy birliklarning bevosita 
kuzatishda berilmagan, faqat nutqiy qoʻllanishda yuzaga chiqadigan semantik, funksional-
uslubiy, konnotativ-pragmatik xususiyatlarini aniqlashga imkon berishi ma’lum.
Shu kunga qadar jahon tilshunosligida lisoniy birliklarning nutqiy xususiyatlarini aniqlash 
masalasiga oid koʻplab tadqiqotlar amalga oshirildi. Ammo bu yoʻnalishda hali oʻz yechimini 
kutayotgan muammolar ham yoʻq emas. Xususan, morfologik birliklarning nutqda reallashuvchi 
xususiy belgilarini ajratish, xususiy belgilari asosida ularning oʻzaro ziddiyatli munosabatga 
kirishuvi muammosini tadqiq etish dolzarb masalalardan biridir. Mana shularni e’tiborga olgan 
holda ushbu maqolada oʻzbek tilidagi koʻrsatish va belgilash olmoshlarining xususiy belgilari 
asosida zidlanish tizimida tutgan oʻrni xususidagi mulohazalarimizni bayon etamiz. 
Ma’lumki, koʻrsatish olmoshlari nutqda narsa-predmet, ularga xos belgi-xususiyatni 
koʻrsatish vazifasini bajaradi. Ingliz ilmiy-texnik matnining deyktik vositalari tadqiqi ustida ish 
olib borgan A.Shermatov koʻrsatish olmoshlarining mantiqiy aloqa vositasi sifatida matnning 
aktual boʻlishini uchun ham qoʻllanishini, matnning turli xil boʻlaklarining aynan oʻxshashligini 
aniqlash vazifasini bajarishi, bundan tashqari, nutq birligi elementlarini farqlash uchun ham 
ishlatilishini qayd etadi. [Shermatov A.A., 2008:32] 
Oʻzbek tilshunosligiga oid ilmiy manbalarda 
u (ul), bu (bul), shu (shul), oʻsha (oʻshal), 
ushbu,unday (unaqa, undoq), bunday (bunaqa, bundoq), shunday (shunaqa, shundoq),ana, 
mana, mana bu (manavi), mana shu, ana bu (anavi), ana shu, ana u 
olmoshlari koʻrsatish 
olmoshlari sifatida baholanadi. [Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiev A., Rasulov I., 
Doniyorov X., 1992: 307] Soʻzlashuv nutqida 
hoʻ, huv, hoʻv, hoʻv ana, hov ana 
koʻrsatish 
olmoshlari ham faol qoʻllanadi.
Koʻrsatish olmoshlari shaxs, narsa-predmet, ularga xos belgi-xususiyatni koʻrsatishi 
jihatida umumiy belgisini namoyon etsa; mohiyatan uzoq yoki yaqindagi shaxs, narsa-predmet, 
ularga xos belgi-xususiyatni koʻrsatishi jihatidan farqlanib, xususiy jihatini namoyon qiladi. 
Mana shu xususiy belgisi asosida koʻrsatish olmoshlarining quyidagi turlari oʻzaro zidlik 
munosabatiga kirishadi:
1. Yaqin va uzoq masofadagi shaxs, narsa-predmetlarni koʻrsatuvchi olmoshlar oʻzaro 
zidlanadi: 
bu (bul), shu(shul), ushbu ↔ u (ul), oʻsha (oʻshal); mana ↔ ana (hov ana); mana bu 
(manavi), mana shu ↔ ana u, ana oʻsha; ana bu (anavi),ana shu ↔ ana u , ana oʻsha. 
Masalan: 
Abdukarim