Tili va adabiyoti universiteti

ъarūd→ aruz
. Bu soʻz asli koʻpma’noli 
ъarūda
Fe’lining “toʻsiq 
boʻldi” ma’nosi bilan hosil qilingani boʻlib (ATG, 143), arab tilida “she’r vazni” ma’nosini 
(ARS, 509), oʻzbek tilida esa she’r vazning bir turini boʻgʻinlarning choʻziq-qisqaligiga 
asoslangan vaznni anglatadi (OʻTIL, I, 55) [Rahmatullayev, 2003: 41]. 
Aruz tizimidagi eng kichik ritmik birligi bu juzvdir. Ma’lumki, juzv -“
arabcha boʻlak, 
qism, parcha”
mutaharrik va sokin harflarning muayyan tartibda birikishidan hosil boʻlib, aruz 
nazariyasidagi eng kichik ritmik boʻlak hisoblanadi. 
Majlis huzzori voqif boʻlub, taajjub qildilarkim, bir risolakim, ikki juzvgʻa yaqin, balki 
ortugʻroq boʻlgʻay, bir tavajjuh bila boshtin-oyoqqacha oʻqumoq xoli az gʻarobat emas 
(XM,741). 
 
Navoiy davrida nihoyatda keng iste’molda boʻlgan janrlardan biri muammo janridir. 
Navoiy muammo janriga oid “Mufradot” asarini yozgan. Muammo amallariga keltirilgan 
misollar ham nihoyatda aniq va tushunarlidir. 
Asarda Alisher Navoiy muammo amallarini 3 qismga ajratadi: 
1) 
a’moli tahsiliy
– hosil qilish amallari; 
2) 
a’moli takmiliy 
– mukammallashtirish amallari; 
3) 
a’moli tasxiliy
– osonlashtirish amallari [Yusupova, 2010:16]. 
Muammo - arabcha soʻzdan olingan boʻlib, “yashiringan, berkitilgan” demakdir. 
Muammo sharq she’riyatida kichik lirik janr turlaridan biridir. Misra bir-ikki baytda (ba’zan 
jumla, ibora yohud bir soʻz ham boʻlishi mumkin) ism yoki biror soʻz yashiringan boʻladi. 
Muammoni maxsus qoidalarga asosan (unga ramz, imo-ishoralar kinoya, oʻxshatish, soʻz oʻyini) 
arab alifbosidagi harflar nuqtalarini almashtirish, soʻzlarning boshqa tillardagi sinonimlarini 
topish, teskari aylantirish yoki “abjad” hisobi (harflarning raqam ma’nolari) va h. k. yoʻllar bilan 
topib olib, yechish kerak boʻladi.
…she’r va muammo va ta’rix va nujum va advor va musiqiy boʻlgʻay agar ba’zi majolisda 
soʻz oʻtsa erkandur, bovujudi ulki, majlis ahlining koʻpidin yaxshiroq bilur erkandurlar ham 
hayo va adab jihatidin, ham birovga ilzomu xijolat yetmasun deb, koʻp soʻz aytmas ermishlar, 
balki koʻp majolisda takallum ham qilmas ermishlar 
(HSHA, 6). 
Qofiya - she’rda bayt yoki misralar oxiridagi soʻzning ikkinchi bayt yoki misra oxiridagi 
soʻzga mos ohangdosh boʻlishi. Sharq poetikasida qofiyaning oʻziga xos nazariyasi mavjud.
“Az kalbuhum” tarkibida “az”-“min” ma’nosi biladur, “min” hurufi jorradindur va 
madxulin majrur qilur va bu tarkibda oʻz amalin qilsa, qofiya gʻalat boʻlur 
(XM,746).
 
Bu yerda Navoiy 
az qalbuhum
arabcha ibora boʻlgani uchun forscha chiqish kelishigi 
azni
ham arabcha 
min 
bilan almashtirish kerak deydi va grammatik tahlil qilib, u holda “az qalbixim” 
boʻlib qolib, qofiya buziladi deb e’tiroz qiladi.
Navoiy “Xamsat ul-mutahayyirin” da arabcha 
she’r
istilohining koʻplik shakli 
ash’or
tarzida qoʻllagan. 
Biz aning ash’orin, bataxsis qasoyidin oz koʻrub erdik, bu yaqinda bir-ikki devoni bizning 
iligimizga tushubtur, gohi anga mashgʻul boʻladurbiz, ba’zi yerda aytsa boʻlgʻaykim, bashar 
kalomidin oʻtub, e’joz haddigʻa yetmish boʻlgʻay, gʻarib tarkiblar va ajib adolar nazargʻa 
keladur 
(XM, 750). 
“Hikoyachi, qissa aytuchi” ma’nosini ifodalashda Navoiy fors-tojik tilidan oʻzlashgan 
goʻyanda 
istilohiga tez-tez murojaat qilgan
.
Hattokim, salotin zamonida ham yana oʻn-oʻn besh sozanda va goʻyanda va xonandakim, 
ul silsila ahlidin hech qachon hechqaysigʻa dast bergani ma’lum emas 
(HPM, 27).
Arab tiliga taalluqli 
shoir 
istilohining koʻplik shakli hisoblanmish
shuaro 
“shoirlar” 
ma’nosida manoqiblar matnida keng ishlatilgan: 
Va zamonning shuaro va fuzalo va zurafosidin alarning visoqi xoliermaserdi, balki 
darveshlar va ahlulloh dagʻi doim alarning uyin musharrafqilib, suhbat tutarerdilar
(HSHA, 9). 

---

214 
Ma’lumki
, bahr 
aruz nazariyasida rukn va zihofdan soʻng turuvchi she’riy vazn sanaladi. 
Bahristilohi-“she’r vazni, she’r bahri, she’r oʻlchovi”ma’nolarida Navoiy asarlari tilida oʻta faol 
qoʻllangani bilan xarakterlanadi.
 
Alarning bu masnaviylari bahrida faqirning “Xamsa”sidin “Farhod va Shirin” voqe’ 
boʻlubtur va alarning madhida turfa dostone guzorish topibdur
(XM, 777). 
Eski oʻzbek adabiy tiliga arab tilidan ancha erta oʻzlashgan 
devon
istilohi- “biror 
shoirning she’rlari radiflariga koʻra alifbo sirasi bilan tartib etilgan toʻplam”ma’nosini 
ifodalashda qoʻl kelgan: 
Ma’hud tariq bila avval alar xizmatigʻa tushtum, alar uchunchi 
devonlarigʻa tartib berib erdilar 
(XM,787). 
Mumtoz adabiyotining yirik janrlaridan biri gʻazal janridir. Gʻazalning lugʻaviy ma’nosi -
“ayollarga xushomad qilish, ayollarni madh etish”ni anglatib, unga sharq mumtoz she’riyatida 
eng koʻp tarqalgan lirik janr, 3-4 baytdan 19 baytgacha boʻlgan hajmda yozilib, a-a, b-a, v-a, g-
a... qofiyalanuvchi she’r tarzida ta’rif beriladi [Qurbonov D., Mamadjanova Z., Sheraliyeva M., 
2010: 365]. 
…sababni mutlaqo arodin murtafe’ koʻrub, koʻzlarigʻa musabbibdin oʻzga nima 
kelmagan jihatidin betoqat boʻlib, harne ul iztirobda alargʻa ishq shiddatidin va shavq 
suubatidin yuzlansa erdi jonsoʻz she’rlar va dilfuroʻz gʻazallar ishtigʻoli bila ul 
tahammulsizliqqa itmiynon berurlar erdi 
(XM, 739).
 
Ma’lumki, ruboiy yozma adabiyot mahsulidir. U forsiy she’riyat orqali turkiy adabiyotga 
kirib keldi. Turkiy adabiyotda ruboiynavislikka asos solgan Alisher Navoiy fors tilida ham 
shaklan goʻzal va mazmunan teran ruboiylar yaratdi. Mumtoz adabiyotimiz tarixida ruboiyning 
oʻrni beqiyosdir. Arab tilidan tarjima qilinganda “toʻrtlik” ma’nosini beruvchi ruboiy istilohi 
she’riyatning toʻrt misradan iborat va hazaj bahriga munosib vaznlarda yoziladigan shakli 
nomini bildiradi. Bu she’riy shaklda xilma-xil mavzulardagi lirik kechinmalar gʻoyat ixcham 
tarzda, shuning bilan birga, jozibali, ta’sirchanlik bilan yoziladi.
Xoja andoq peshakorlar ul taomni yemoqda koʻrgizmish boʻlgʻaykim, alargʻa bu 
ruboiyni ayturgʻa bois boʻlmish boʻlgʻay
(XM, 746).
 
Navoiy oʻzbek tilidagi ruboiy va qit’alari orqali ham zabardast ruboiynavis va yirik 
qit’anavis ekanligini namoyon etgan. Ruboiy va qit
’
alar ham muallifning bilimi chuqur, 
dunyoqarashi keng, katta iste’dodi va yuksak mahoratidan darak beradi:
Oʻqub, xushvaqtligʻlar qilib, qit’ani yod tutub, maktubda minnatdorlik izhor qilib erdilar 
(XM, 748). 
Na’t 
arabcha oʻzlashma boʻlib, “tavsiflash, sifatlash, ta’riflash” ma’nolarini anglatadi.
Yuz na’t angakim, xulqi karim oʻldi fani 
Ya’niki, karam koni Rasuli madani, 
 Mundoq dedi ilm ahlini aylarga gʻani, 
 Man akrama oliman faqad akramani (XM, 735). 
Bu oʻzlashma Ogahiyning tarixiy asaridagi soʻz boylik tadqiqiga bagʻishlangan ishda 
quyidagicha izohlangan: 
1.
Adabiy istiloh (termin) sifatida paygʻambarimiz madhidagi mustaqil badiiy asar 
(masalan, gʻazal, muxammas) yoki biror badiiy asarning paygʻambarimiz madhi kelgan tarkibiy 
qismi.
Tilshunoslik atamasi sifatida sifatlovchi. Shuning uchun arabiyat (arab filologiyasi)da 
sifatlanmish 
man’ut
(sifatlangan, ta’riflangan) deb ataladi. Masalan, 
rojlun kariymun
– saxovatli 
kishi. 
Kariymun 
(saxovatli) – na’t, 
rojlun
(kishi) – man’ut [Oʻrozboyev, 2018: 72].
 
Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, Navoiy manoqib asarlarida tilshunoslik va 
adabiyotshunoslikka oid istilohlardan mohirona foydalangan.
Davr adabiyotshunosligida qoʻllangan turfa istilohlarning asosini arabcha oʻzlashmalar 
tashkil qilingan. Navoiy bu istilohlarni manoqiblarida qoʻllash orqali XIV-XVI asr oʻzbek tili 

---

215 
leksikasining rang- barangligi, uning shakllanishida oʻz qatlam qatori, arab va fors-tojik 
tillarining ham sezilarli roli borligini koʻrsatishga muvaffaq boʻlgan.