Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo



Download 8,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet73/581
Sana31.12.2021
Hajmi8,82 Mb.
#222390
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   581
Bog'liq
Konferensiya 2020 aprel

Kalit soʻzlar: frazema, individual frazema, ibora tarkibi, personaj, ma’no kuchaytirish, 

personaj ruhiy holati.

 

 

 



 

Oʻzbek adabiyoti taraqqiyotiga sezilarli ta’sir koʻrsat gani jodkorlardan 

biri Tohir Malik oʻzining turli janr va mavzudagi asarlari bilan kitobxonlarning 

sevimli adibiga aylandi. Iste’dodli adib oʻz asarlarida barcha til birliklaridan 

mahorat  bilan  foydalanadi.  Ayniqsa,  uning  asarlari  tilida  frazeologik 

birliklarning  qoʻllanish koʻlami  ancha  keng.  Bu  birliklar  asarni  badiiyligini 

oshirish  barobarida  unga  xalqona  tus  beradi.  Adib  asarlarida  ustalik  bilan 

ishlatilgan frazeologik birliklar ham turli badiiy maqsadlarga boʻysundirilgan. 



Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 


 

103 


Tohir  Malikning  “Talvasa”  asaridagi  personajlar  ruhiyati,  his-

tuygʻularini ifodalashda “nomidan ot hurkadi”, “koʻz yummoq”, “koʻzini shira 

bosmoq”,  “osmondan  kelmoq”,  “talmovsirab  qolmoq”,  “ustasi  farang”  kabi 

an’anaviy frazeologizmlar qoʻllangan. 

Asardagi frazeologik birliklarning ayrimlari tilde tayyor holdagi birliklar 

boʻlsa,  ayrimlari  soʻz  san’atkorining  estetik  maqsadi,  xohish-irodasi,  til 

vositasidan  foydalanishdagi  novatorligi  bilan  aloqador  boʻlgan  individual 

xarakterdagi frazeologizmlardir. 

Frazeologik  birliklarning  tarkibini  oʻzgartirish  muayyan  shart-sharoit, 

matn talabi bilan boʻladi. Uning matn tarkibidagi munosabatini kengaytiradi. 

Davr  ruhini  berish  personajlar  nutqini  individuallashtirish  uchun  muhim 

vosita. Komponentlar oʻzgarishi yordamida ironiya, kinoyani kuchaytirish kabi 

qoʻshimcha  ottenkalar  yuzaga  chiqadi  [4.  55-bet].  Ibora  komponentining 

almashuvi koʻproq  fe’l  frazemalarda  yuzberadi.  Bu  holatni  Tohir  Malikning 

“Talvasa”  asarida  ham  ba’zi  oʻrinlarda  uchratishimiz  mumkin.  Adib  matnda 

ibora tarkibini oʻzgartirish  orqali  unga  zamon  ruhini  singdiribgina  qolmay, 

balki  personajlarning  xarakter-xususiyatini  ochib  berishda,  asar  badiiyligini 

oshirishda va ma’no kuchaytirishda oʻz mahoratini namoyish etgan. 

Adabiytilda  “doʻsting  kimligini  ayt,  sening  kimligingni  aytaman” 

frazemasi mavjud. “Talvasa” asarida shu iboraning modelidan foydalanib “Sen 



mashinangni koʻrsat, men otang kimligini aytaman” iborasi hosil qilingan. Bu 

ibora  esa  kishilarning  hayot  darajasi  qay  holatda  ekanligini  yoritib  berish 

maqsadiga boʻysundirilgan. 

Tilimizda “sukut saqlamoq” frazemasi hech kimdan churq etgan tovush, 

sado chiqmay, jimlik hukm surgan holat; soʻzsizlik ma’nolarida faol qoʻllanadi 

[3.  88-bet].  Asar  tilida  ushbu  frazemani  “sukut  bagʻrida  qolmoq”  tarzida 

qoʻllanganligini guvohi boʻlamiz: “Zal bir necha nafaslik sukut bagʻrida qoldi.” 

Iboraning  bu  tarzda  qoʻllanishi  asar  badiiy  barkamolligini  yanada 

kuchaytirishga xizmat qilgan. 



 

104 


Oʻzbek tili lugʻat boyligida “sabr kosasi toʻlmoq” frazemasi ortiq chidash 

yoki  kutishga  toqati  qolmaslik,  toqati  toq  boʻlmoq  ma’nolarini  ifodalashga 

xizmat qiladi [3. 99-bet]. “Talvasa” asarida bu birlik “gʻazab kosasi toʻlmoq” 

shaklida qoʻllanganligini koʻrishimiz mumkin. Bu gap ustozining gʻazab kosasini 



toʻldirib,  gʻayratga  keldi.  (20-bet)  Asar  tilida  iboraning  bu  tarzda  qoʻllanishi 

personajlarning ruhiyholatini ochib berishga qaratilgan. 

Xalqimizda qiyoslash ma’nosini oʻzida mujassam etgan “tirnogʻiga ham 

arzimaslik”  frazemasi  nutqda  faol  qoʻllanishda  boʻlib,  kishilarni  bir-biriga 

nisbat berishida qoʻllaniladi [1. 77-bet]. Bu ibora “Talvasa” asarida oʻziga xos 

tarzda  qoʻllanilgan.  Bunda  ma’lum  sotsial  guruh  vakili  nutqini 

individuallashtirish maqsadi koʻzlangan: Hozir toj kiyayotgan yuzta oʻgʻil bola 

bitta shu Kardinalning oyogʻiga paytava boʻlolmaydi. 

Quyidaq oʻllangan “bagʻrida quyosh charaqlamoq” frazemasi kimningdir 

hayot, yashash manbayi, asosi hisoblanadigan, shunday deb qaraladigan narsa 

ma’nolarida qoʻllangan. Bu oʻrinda mahorat bilan qoʻllangan frazema voqelikni 

tiniq  tasvirlash  barobarida,  personaj  ruhiy  holatini  koʻz  oʻngimizda  aniq 

namoyon qilishimizda koʻmaklashadi. 



Baxtiga Asror aka yana maktabga qatnadi-yu, qizning tund bagʻrida yana 

quyosh charaqladi. 

Tilimizda  kishilarning  fe’l-atvoridagi  tundlik,  yoqimsiz  qiyofasiga 

nisbatan e’tiroz, norozilik, unga nisbatan yomonlik qilmaganlikni qayd etuvchi 

ma’nolarini  anglatuvchi  “arpangni  xom  oʻrdimi?”  frazemasi  keng 

qoʻllanishdadir.  Asarda  mazkur  frazemaning  ma’nosiga  teng  keluvchi 

“ammangni sigiri chala tugʻib qoʻydimi?” frazemasi hosil qilingan. Bu bilan asar 

voqeligiga  xalqona  tus  berish  bilan  birga  badiiylik  ham  yuqori  pogʻonaga 

koʻtarilgan. 



Ha nima boʻldi, ammangning sigiri chala tugʻib qoʻydimi? – dedi jerkib. 

Nutqimizda xafalik yoki xursandlik holatimizni aks ettiruvchi frazemalar 

talaygina. Ularning oʻz  oʻrnida  mahorat  bilan  qoʻllanishi  ruhiy  holatimizni 

yorqin  namoyish  etadi.  Ruhiyatimizdagi  xafalikni  ifodalovchi  “dili  xufton 




 

105 


boʻlmoq”, “yurak bagʻri xun”, “ ta’bi xira” kabi birqancha iboralar qoʻllanishda. 

“Talvasa”  asarida  bu  “ongini  xira  parda  tortmoq”  shaklida  uchraydi:  A’zoyi 



badanining qaqshab ogʻrishi uning ongiga xira parda tortdi. 

Tilimizda  buloq  soʻzi  badiiy  adabiyotda  koʻchma  ma’noda  boy  manba 

ma’nolari  daqoʻllaniladi.  Masalan,  ijod  bulogʻi,  mehr  bulogʻi  kabi.  Mazkur 

asarda  buloq  vositasida  oʻziga  xos  tarzdagi  frazema  hosil  qilingan.  Bu 



gaplarning barchasi mish-mish bulogʻidan suv ichgan boʻlsa-da, atrofdagilarning 

qiziqish  tashnaligini  qondirishga  kifoya  qilardi.  Voqelikka  badiiy  tus  berish, 

ma’no kuchaytirishda bu frazema uslubiy vosita vazifasini oʻtagan. 

Koʻrib  oʻtganimizdek,  frazemalarning  bunday  koʻrinishi  iste’dodli 

adibning “Talvasa” asarida turli uslubiy maqsadlarda qoʻllangan. Bu birliklar 

bir  oʻrinda  zamon  ruhini  oʻzida  mujassamlashtirgan  boʻlsa,  bir  oʻrinda 

personajlar  nutqini  individuallashtirishga  va  yana  bir  oʻrinda  esa  ma’noni 

kuchaytirib, badiiylikni oshirishga qaratilgan.  

 

 




Download 8,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   581




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish