Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: presupposition, implication, implicature, explicature, pragmatic. 

 

 

Til ijtimoiy hodisa, u doim inson hayoti, uning aqliy faoliyati bilan uzviy 

bogʻlangan.  Nutq  jarayonida  insonlar  oʻzaro  axborot  uzatadilar  va  qabul 

qiladilar. Ammo bu jarayonda muloqot ishtirokchilari faqat axborot almashinib 

qolmay, nutq sohibining qolgan ishtirokchilarga ta’sir oʻtkazishi, ishora qilishi, 

biror  voqelikka  ishontirishi,  ta’kidlashi,  oʻz  munosabatini  aks  ettirishi,  biror 

narsaga  undashi  kabi  maqsadlari  ham  amalga  oshadi.  Bunday  holatlarda 

lisoniy birliklariga axborot berishdan tashqari yana bir necha vazifa yuklanadi, 

ularga pragmatik tus beriladi.  

Pragmalingvistika  tilshunoslikning  mustaqil  sohasi  sifatida  oʻtgan 

asrning 70-80-yillarida shakllangan. “Pragmatika tushunchasi “ish”, “faoliyat”, 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

80 

ma’nolarini bildiradi, shuningdek, uning lugʻaviy ma’nosi “amaliy ish” mazmuni 

bilan ham reallashadi. Bundan koʻrinadiki, pragmatika bevosita til belgilarining 

nutqdagi  funksional  qoʻllanishidan  iboratdir,  uning  mazmuni  esa  odamlar 

oʻrtasidagi  aloqa-aralashuv  jarayoniga  xos  ifodalash  va  anglash  printsiplari 

asosida namoyon boʻlishidir” [6.89-bet] 

Til  birliklarining  pragmatik  xususiyatlarini  oʻrganish  oʻzbek 

tilshunosligida yigirmanchi asrning 80-yillaridan boshlangan. Tilshunos olim 

N.Mahmudovning presuppozitsiya va gap munosabatiga doir, A.Nurmonovning 

koʻmakchili qurilmalar presuppozitsiyasiga doir, D.Lutfullayevaning “oʻrniga” 

koʻmakchili  qurilmalar  presuppozitsiyasi  haqidagi  ilmiy  maqolalari  e’lon 

qilindi.  Keyinchalik  esa  oʻzbek  tilshunosligida  til  birliklarining  pragmatik 

xususiyatlari  haqida  qator  tadqiqotlar  yuzaga  keldi.  U.Rahimovning 

yuklamalar  presuppozitsiyasiga  doir,  Z.Burxonovning  oʻzbek  tilida 

koʻmakchilar va ularga vazifadosh kelishiklar pragmatikasiga doir nomzodlik 

dissertatsiyalari,  A.Pardayevning  yordamchi  soʻz  turkumlarining,  xususan, 

bogʻlovchilarning  soʻz  turkumlarining  lisoniy  tizimdagi  oʻrni va 

lingvopragmatik tadqiqiga doir doktorlik dissertatsiyalari, M.Qurbonovaning 

bolalar  nutqining  pragmalingvistik  xususiyatlariga  doir  ishlari  shular 

jumlasidandir. 

Lingvistik belgining umumsemiologik tabiati, til sathlariaro munosabat, 

nutqiy  akt  nazariyasi,  matnning  pragmasemantik  tadqiqi  kabi  masalalarga 

oydinlik  kiritar  ekan,  M.Hakimov  pragmatikaning  ob’ekti  haqida  ma’lumot 

berib, “konkret jumlalardan anglashilgan bir qator qoʻshimcha ma’nolar nutqiy 

vaziyat,  kontekst  bilan  uzviy  bogʻliqdir.  Nutqiy  vaziyat,  kontekst  bilan  uzviy 

bogʻliq boʻlgan ana  shunday ma’nolar va  bu ma’nolarni ifodalovchi vositalar 

lingvistik pragmatikaning oʻrganish ob’ekti sanalishini” ta’kidlaydi [6.26-bet].  

Presuppozitsiya,  uning  aks  etishi,  presuppozitsiyaga  ishora  qiluvchi 

birliklar  turlichadir.  “Presuppozitsiya  pragmatik  hodisa  sifatida  til  birligining 

nafaqat  kontekst,  nutqiy  vaziyat,  balki  til  egalarining  nutq  ob’ekti  haqidagi 

umumiy  bilimlari,  til  koʻnikmasi  kabi  tashqi  omillarni  ham  qamrab  oladi. 

---

 

81 

Presuppozitsiya qayd etilgan tashqi omillar bilan bogʻliq holda yuzaga chiqsa-

da, mohiyatan moddiy qobigʻiga ega boʻlmagan, kontekst orqali implitsit tarzda 

reallashuvchi axborot hisoblanadi”[5.15-bet] 

Presuppozitsiya  til  birligining  “ichki  imkoniyati”ni  namoyish  etadigan 

hodisadir.  Presuppozitsiya  hisobiga  til  birligining  bevosita  kuzatishda 

berilmagan semantik xususiyati yuzaga chiqadi. Presuppozitsiya ixsham shakl 

orqali  koʻp  ma’lumot  berishga  xizmat  qiladi.  Shu  tariqa  gaplarda  semantik-

sintaktik  assimetriya  paydo  boʻladi.  Presuppozitsiyada  nutq  ishtirokchilari 

voqelik  haqidagi  qoʻshimcha  ma’lumot  yashirin  ifodasini  anglab  yetishlari 

zarur.  Bu  ma’lumot  ba’zan  gapda  aks  etgan  propozitsiyaga  zid  xarakterda 

boʻlsa, ba’zan mazkur propozitsiyani semantik jihatdan toʻldiradi.  

M.Hakimov  presuppozitsiya  gap  orqali  bayon  qilingan  asosiy 

propozitsiyaning  aks  mazmunidan  iborat,  degan  xulosaga  keladi.  Uning 

fikricha,  presuppozitsiyaning  asosiy  belgisi  matn  orqali  bayon  qilingan 

propozitsiyaga  –  hukmga  zid  tarzda  mazmuniy  munosabatning 

anglanishidir[6.125-bet]  Biroq  gapda  voqelangan  presuppozitsiya  har  doim 

ham  ochiq  ifodalangan  propozitsiyaga  semantik  jihatdan  zid  boʻlavermaydi. 

Masalan, “Yana yoningizga bosh egib keldim” gapida ifodalangan «Oldin  ham 

bosh  egib  kelgan  edim»  presuppozitsiyasi  gapning  propozitiv  strukturasini 

semantik  jihatdan  toʻldiradi,  voqelikning  avval  ham  sodir  boʻlganligini 

tinglovchiga  eslatgan.  Pragmatika  sohasida  qator  tadqiqqotlar  olib  borgan 

Sh.Safarov  presuppozitsiya  va  impilitsitlik  haqida  quyidagicha  fikr  bildiradi. 

“Matnning  va  umuman  turli  koʻrinishdagi  nutqiy  tuzilmalarning  mazmunini 

belgilovchi hodisalardan yana biri presuppozitsiyadir. Presuppozitsiya maxsus 

adabiyotlarda inferentsiyaning  xususiy koʻrinishlaridan  biri sifatida qaraladi 

va bunda ifodalanyotgan fikr – hukmning haqiqiy yoki oʻrinli ekanligi e’tiborga 

olinadi. Buning uchun esa muloqot ishtirokchilari voqelik, kechayotgan yoki 

xabar qilinayotgan hodisa haqida biror bir umumiy ma’lumotga ega boʻlishlari 

kerak.  R.Stolneyker  ta’biricha,  “presuppozitsiya  talab  qilinayotgan  lisoniy 

faoliyat ijrosidan oldin implitsit nazarda tutilgan propozitsiyadir” [4.123-bet] 

---

 

82 

Tildagi  implitsitlik  muammosi,  uning  nutq  ishtirokchilari  orasidagi 

munosabatni oydinlashtirishdagi ahamiyati, badiiy va publisistik matnlardagi 

oʻrnini tadqiq qilish hozirgi zamon pragmalingvistikasi, kognitiv tilshunosligi 

bilan shugʻullanayotgan  tadqiqotchilar  uchun  eng  murakkab  va  qiziqarli 

masalalardan biridir. Axborotni implitsit ifodalagan, muallif tomonidan verbal 

ifodalanmagan,  kitobxon  yoki  tinglovchining  oʻzi  anglab  yetishni  koʻzda 

tutadigan  bunday  yashirin  ma’nolar  badiiy  asarning  ekspressiv-

emotsionaligini  ta’minlashda,  pragmatik  baho  berishda,  tinglovchiga  ta’sir 

koʻrsatishda,  ijodkorning  badiiy-publisistik  mahoratini  belgilashda  muhim 

vosita sanaladi. Har qanday matnda, xoh u badiiy, xoh u publisistik, xoh media 

matn boʻlsin implitsit ifodalangan fikr, uning ifodalanish turlari va vositalari 

nafaqat tilshunoslarni, balki juda koʻp boshqa soha vakillarini ham qiziqtirib 

kelmoqda.  Bu  borada  ilgari  surilgan  gʻoyalar,  qarashlar,  yoʻnalishlar koʻp 

boʻlishiga  qaramasdan  implitsit  axborotning  mohiyati,  yuzaga  kelishi,  nutq 

ishtirokchilari tomonidan anglanishi kabi masalalar dolzarbligicha qolmoqda.  

Oʻzbek  tilida  yuklamalarning  pragmatik  xususiyatlarini  tadqiq  qilgan 

U.Rahimov  presuppozitsiya  va  implikatsiyaga  quyidagicha  munosabat 

bildiradi:  “I.Ballertning  fikricha,  presuppozitsiya  implikatsiyaning  xususiy 

munosabatidan  kelib  chiqadigan  va  tekst  ichidagi  gaplarning  bogʻlanishini 

hosil qiluvchi zarur hodisa hisoblanadi. Chunki har qanday gapda birdan ortiq 

implikatsiya  mavjud  boʻlishi  mumkin.  Bu  implikatsiyalar  xususiy  va  nutqiy 

hisoblanadi.  Xuddi  shu  implikatsiyalar  asosida  tekst  ichidagi  gaplar  oʻzaro 

bogʻlanib, ma’lum mazmunga ega boʻladi: M.: Ahmadning toʻngʻich oʻgʻli Karim 

Andijondan Toshkentga oʻqishga ketdi tipidagi gaplardan turli implikatsiyalarni 

tushunish mumkin [ 3. 4-bet].